De woorden hebben één dezelfde betekenis.
gratis
kosteloos
Al zijn werkzaamheden waren gratis.
voor niets
kosteloos, zonder resultaat, zonder reden
Een bekend voorbeeld van tautologie, twee keer hetzelfde zeggen, is ‘gratis en voor niets’.
Al zijn werkzaamheden waren voor niets.
En dat was niet voor niets.
Wel is er enig verschil in gebruik in de betekenis ‘kosteloos’. We zeggen nooit toezending voor niets, of voor niets entree. In vaste combinaties is het gratis, en dat zal wel niet voor niets zijn: het ene woordje gratis is kernachtiger dan de twee algemenere woordjes voor en niets.
De eerste twee betekenissen van voor niets komen mooi samen in het bekende schoolgrapje. Vraag: Meester, wat is het verschil tussen gratis en voor niets? Antwoord: Ik ben gratis naar school geweest en jij gaat voor niets.
De derde betekenis ‘zonder reden’ komt alleen voor in combinatie met nog een keer ‘niets’. Hier alle drie betekenissen in één zin: Het was niet voor niets dat deze ‘eduware’ voor niets werd aangeboden, maar de hackers hadden zich voor niets ingespannen.
Nog twee vragen:
- Is er verschil tussen voor niets en voor niks? Ja er is een klein stijlverschil, dat al eerder is behandeld.
- Mag dat nu, zo’n tautologie ‘gratis en voor niets’? Ja, het heet niet voor niets een stijlfiguur. Het hangt van de context af. Als het tweede woord nog wat emotie toevoegt, is de combinatie heel goed te verdedigen: Kom, kom, is deze zogenaamde ‘freeware’ gratis? Gratis bestaat niet. – Ja echt, die krijgt u gratis en voor niets!
