Er is geen betekenisverschil.

driedubbel

drievoudig
Haak verder met drie gewone stokjes, twee dubbele stokjes en een driedubbel stokje.

drievoudig

driedubbel, driemaal
Zij veroverde de gouden plak op drie onderdelen en werd daarmee drievoudig kampioen.

Het woord dubbel betekent 'twee', maar met een ander telwoord dan twee betekent het 'maal' of '-voudig'. Het woord tweedubbel in de betekenis 'tweemaal' is een uitzondering. Strikt genomen is dit woord tautologisch, want tweedubbel betekent eigenlijk 'twee maal twee'. Dus voor een tweedubbel span paarden zijn vier paarden nodig.

In regenpauzes op tennisbanen wil de vraag nog weleens opkomen of je eigenlijk niet moet spreken over tweedubbelspel in plaats van over dubbelspel. Maar voor één spel zijn twee personen nodig, dus zouden er acht personen op het veld moeten staan voor een tweedubbelspel.

(Goedemorgen, Glasfix klachtenservice. Flard van een gesprek:) Kortom, u denkt dat uw energierekening zo hoog is omdat u in onze driedubbele beglazing maar drie lagen telt, en u zes lagen had verwacht. Dan verbind ik u even door met onze taaldienst. Ja, voor de duidelijkheid is het beter om te spreken van drielaags, net zoals bij lamelparket, pettycoats en zonnecellen.

Er is een betekenisverschil.

tweejaarlijks

één keer per twee jaar
Onze gemeente heeft een tweejaarlijkse cultuurprijs ingesteld.

tweejarig

twee jaar durend, twee jaar oud
We hebben deze spelers een tweejarige aanbieding gedaan.

Het onderscheid kan nuttig zijn wanneer je wilt intekenen op een cursus. Als het een tweejarige cursus is, bent u twee jaar bezig. Als het een tweejaarlijkse cursus is, loopt u de kans dat de cursus pas volgend jaar wordt gegeven. Bij andere periodeaanduidingen bestaat een soortgelijk verschil: tweewekelijks is 'om de week', en een tweeweekse weersvoorspelling blikt veertien dagen vooruit.

Tweejaarlijks wordt soms ook geïnterpreteerd als 'twee keer per jaar', maar daarvoor hebben we toch echt het woord halfjaarlijks. X-jaarlijks betekent 'één keer per x jaar', dus de Olympische Spelen worden vierjaarlijks gehouden, en een biënnale is een tweejaarlijkse kunstmanifestatie.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in gebruik en combinatiemogelijkheden.

-loos

zonder (accent ligt op 'afwezig')
In tijdloze muziek speelt de tijd, de periode van ontstaan, geen rol.

on-

zonder (vaak met negatieve bijbetekenis)
Een ontijdig bericht komt niet op het goede moment.

Soms spelen ook andere betekenisaspecten een rol, zoals in enkele van de volgende woordparen:

• bewusteloos / onbewust (onbewust is niet altijd negatief)
• machteloos / onmachtig
• mateloos / onmatig (mateloos drinken is even erg als onmatig drinken)
• meedogenloos / onmeedogend (zonder meedogen is nooit goed)
• nodeloos / onnodig
• redeloos / onredelijk
• rusteloos / onrustig
• smakeloos / onsmakelijk (beide negatief in smakeloos eten en een onsmakelijke grap)
• straffeloos / ongestraft (met werkwoord: ~ je gang gaan)
• wetteloos / onwettig
• wezenloos / onwezenlijk (Hij keek wezenloos. De situatie is zo onwezenlijk.)
• zedeloos / onzedig
• zinloos / onzinnig (zonder doel en 'nonsens')

Onmeedogenloos zou 'heel erg zonder meedogen' betekenen. Dit is echter een contaminatie van meedogenloos en onmeedogend. En, zedeloos gedrag en onzedig gedrag betekenen wel hetzelfde, omdat zedeloos niet 'zonder zeden', maar 'zonder góéde zeden' betekent. Ja, met elk betekenisonderscheid is wel wat loos.

En waarom hebben we eigenlijk geen onzorgelijk, terwijl we wel zorgeloos hebben? Spreken we dan van onzorgvuldig? Misschien is het wel niet wat het lijkt, zoals in loos alarm. Slim eigenlijk van onze taal, net zo slim als dat meisje dat daar laatst zo loos was.

Er is een betekenisverschil.

à

per stuk
Wij kunnen tien apparaten leveren à € 30.

 
ad

tegen (een bedrag van)
Wij vragen een aanbetaling ad € 100.

Het woord à betekent ook nog 'tot', zoals in 5 à 6. Maar de afstand moet dan wel kort zijn. Dus niet: Zij wandelen per dag 10 à 30 km. Ook komt het voor in aan het Frans ontleende uitdrukkingen: à la carte eten. Het Latijnse ad is ook een heel formeel woord voor met betrekking tot, in of bij: een verklaring ad artikel 3, het ad 4 gestelde.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

De oorspronkelijke vorm is aanbeeld, maar aambeeld is ook goed. De n wordt als m geschreven doordat in de uitspraak nb mb wordt. Wij horen aambellen, aambidden en ombenul, maar in de spelling behouden wij de n. Het woord aambeeld is de enige uitzondering. Deze uitzondering is nu gebruikelijker dan het oorspronkelijke aanbeeld.

Er zijn meer woordparen waarbij een klein verschil in spelling geen betekenisverschil geeft. Kijk ook bij:

• akkefietje / akkevietje
• alchemie / alchimie
• alliteratie / allitteratie
• bandjir / banjir
• bastaard / basterd
• chagrijnig / sacherijnig
• destilleren / distilleren
• doorn / doren
• flossen / vlossen
• friet / frites
• heer / heir
• heremetijd / heremijntijd
• horen / hoorn
• interest / intrest
• kieviet / kievit
• lantaarn / lantaren
• linkmichel / linkmiegel
• literatuur / litteratuur
• mama / mamma
• naïviteit / naïveteit 
• orang-oetan / orang-oetang
• papa / pappa
• parcours / parkoers 
• plafon / plafond
• prakkeseren / prakkiseren
• regiem / regime
• secondair / secundair
• spinaker / spinnaker
• stampei / stampij
• stechelen / steggelen
• voorn / voren

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in gebruik.

schrijven aan / schrijven naar
Ik ga een brief schrijven aan mijn oude vriendin in Australië.

schrijven naar / schrijven aan
Ik ga een brief schrijven naar de Commissie Bezwaarschriften.

Schrijven aan klinkt iets persoonlijker dan schrijven naar. Er is geprobeerd om een onderscheid te maken tussen personen (aan) en instellingen (naar), zoals in de voorbeelden hierboven. Maar dit onderscheid heeft niet of nauwelijks ingang gevonden.

De variant schrijven naar heeft wel vaak de voorkeur wanneer het om een afdeling gaat: ik stuur een brief aan B en W klinkt prima, maar stuur deze brief aan de afdeling PZ klinkt vreemd. Als het accent ligt op de verzending aan (of naar) een adres, heeft naar de voorkeur.

Vorig jaar is een poging gedaan om schrijven naar te bekritiseren als contaminatie van schrijven aan en sturen naar, althans zo werd verondersteld. Maar dan moeten in de vorige zinnen ook drie andere, allang ingeburgerde contaminaties vermeden worden: bekritiseren (uit beoordelen en kritiseren), vorig jaar (uit het vorige jaar en verleden jaar) en veronderstellen (uit vermoeden en onderstellen). Schrijf dus rustig een brief naar uw oude vriendin.

Er is een klein betekenisverschil.

een reeks aan

een grote hoeveelheid die onbepaald is of waarvan het niet nodig is om die te benoemen

Dit tv-programma vormde de inspiratiebron voor een reeks aan spelshows.

een reeks van

een grote hoeveelheid die min of meer bepaald of benoembaar is
Ook met deze maatregel blijven wij nog zitten met een reeks van problemen.

Na woorden die een (grote) hoeveelheid aanduiden, zoals aanbod, assortiment, overdaad, variëteit, is doorgaans zowel aan als van mogelijk. Soms is er een subtiel verschil: het voorzetsel aan wijst eerder op wat er komt, en het voorzetsel van beschrijft eerder de hoeveelheid zelf. Bij andere woorden die als aanduiding voor hoeveelheid kunnen worden gebruikt, zoals een wirwar ... informatie en een storm ... protest, bestaat een voorkeur voor van, omdat het accent vaak ligt op de bijzondere aanduiding voor de hoeveelheid.

Ook bij andere aan-van-variaties zou men kunnen denken aan zo’n subtiel betekenisverschil, bijvoorbeeld ter nagedachtenis aan en ter nagedachtenis van. Bij ter nagedachtenis aan ligt het accent iets meer op de persoon, en bij ter nagedachtenis van meer op de nagedachtenis. Maar taalgebruikers die dit verschil niet aanvoelen, zijn heus niet onderontwikkeld in taalgevoel.

Onze taal kent ook elders de mogelijkheid om een van de twee leden van een combinatie meer op de voorgrond te plaatsen. Vergelijk:

• Een aantal argumenten is nog niet genoemd.

(het accent ligt eerder op het aantal)

• Een aantal argumenten zijn nog niet genoemd.

(het accent ligt eerder op de argumenten)

Hoe het ook zij, doorgaans zijn aan en van uitwisselbaar, zoals in een zee aan ruimte en een zee van ruimte. Slechts in een enkel geval heeft een van de twee voorzetsels de voorkeur. Als u aan of van al gebruikt hebt in een zin, klinkt het andere voorzetsel daarna net iets prettiger:

• Het Chinees lijdt nu ook aan een toevloed van Engelse woorden.
• De Chinese premier sprak onlangs van een toevloed aan Engelse woorden.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

De oorspronkelijke vorm is aanbevelenswaardig. Het deel voor -waardig is een werkwoord, aanbevelen, en geen zelfstandig naamwoord, aanbeveling. Wij zeggen immers ook niet meldingswaardig, maar meldenswaardig. Ook is het begerenswaardig, betreurenswaardig en noemenswaardig.

Toch is de variant aanbevelingswaardig ook in woordenboeken opgenomen. U kunt het dus niet fout doen. Is dit niet wetenswaardig? Ook wetenswaard(ig) is dat de vormen zonder -ig niet afkeurenswaard(ig) zijn, maar dat de vormen met -ig veel gebruikelijker zijn, en daarmee meer prijzenswaard(ig). Zie ook: 

• behartenswaardig / behartigenswaardig
• vergevensgezind / vergevingsgezind
• vermeldenswaard / vermeldingswaard

Er is een betekenisverschil.

 
aangedaan

bewogen, ontroerd
Toos was aangedaan door het gesprek.

ontdaan

ontsteld, van streek
Simone was erg ontdaan door het verlies van haar oma.

In beide gevallen is iemand emotioneel geraakt. Maar ontdaan is iets sterker en vaak ook negatiever dan aangedaan.

Er is een klein betekenisverschil.

 
aanhalerig

heel aanhalig
Onze poes is erg mauwerig en aanhalerig.

aanhalig

knuffelig
Ik vind het niet prettig dat de broer van mijn vriend zo aanhalig is naar mij.

O ja, en hij is aanhalig kan natuurlijk ook betekenen dat iemand veel bronnen aanhaalt. Als iemand een tekst schrijft die van citaten aan elkaar hangt, kun je zeggen dat zo iemand aanhalerig is. Zie ook:

• grillig / grillerig
• jachtig / jachterig
• mottig / motterig

Er zijn meer bijvoeglijke naamwoorden met een vorm op -ig en een vorm op -erig. Het paar houtig / houterig verschilt nogal in betekenis ('houtachtig' en 'stijf'). Maar bij andere paren is er geen betekenisverschil: lawaaiig / lawaaierig, mallotig / malloterig, pietluttig / pietlutterig, stoffig / stofferig.

Eigenlijk schenden de paren waarbij geen betekenisverschil ontstaat het Von Humboldt-principe (zie de inleiding van dit verwarwoordenboek). Soms is onze taal echter niet logisch. Het is helaas ook niet duidelijk waarom onze taal naast gelig niet gelerig (geel gevlekt?) heeft, en naast slaperig (in de ochtend?) niet slapig (in de avond?).

Deze woorden betekenen precies hetzelfde!

aanhouden               

arresteren

Agenten wilden de man gisteren aanhouden bij een muziekfestival.

arresteren                 

aanhouden

De politie kon vijf verdachten arresteren. De zesde wist te ontsnappen.

Het gaat in beide gevallen om het ontnemen van bewegingsvrijhoud door de politie. Maar is er echt geen verschil? Al eerder wees ik op de taalwet van Von Humboldt die stelt dat elke taal streeft naar een een-op-eenrelatie tussen vorm en betekenis van woorden. Dus, een taal houdt er niet van dat twee woorden precies dezelfde betekenis hebben. Maar het lijkt net of ze bij de politie wel van dubbelgangers houden. (Spannend, zoals in een detective, maar ook verwarrend.)

Vreemd. Je zou volgens deze taalwet verwachten dat bij twee gelijke woorden betekenisverschil ontstaat. Bijvoorbeeld dat bij arresteren meer het accent ligt op ‘ook meenemen naar het bureau’. Maar nee, ook aanhouden heeft deze betekenis. De politie staat dus boven de taalwet?

En dan te bedenken dat de politie nog twee heel aparte woorden heeft met houden. De politie kan iemand staande houden: aanspreken op fout gedrag met als mogelijk gevolg een waarschuwing of een bekeuring. En de politie kan iemand stilhouden: iemand aanspreken zonder dat die ergens van verdacht wordt. Als ik nog eens een politievoorlichter zie, dan zal ik als taalagent die voorlichter eerst stilhouden, en als die niet openstaat voor mijn bezwaren, vervolgens staande houden, en als die dan moeilijk gaat doen, vraag ik aan de Nederlandse Taalunie of ik die persoon mag aanhouden!

Je zou ook mogen verwachten dat in dit geval toch een van de twee woorden verdwijnt. En dat dat dan het woord zou zijn dat ook nog andere betekenissen heeft. Maar nee, ook hier een uitzondering. Weet u wel hoeveel betekenissen aanhouden nog meer heeft? Gekmakend veel. Elf!

Elf betekenissen van aanhouden (arresteren niet meegerekend)

1. Tegenhouden ’s Ochtends om 9.00 uur werd ik aangehouden voor een blaastest.
2. Aanspreken  Je kunt ook een agent aanhouden als je de weg niet weet.
3. Aandringen  Ik weigerde, maar zij bleef maar aanhouden.
4. Aan het lichaam houden  Hier mag je je schoenen niet aanhouden.
5. Niet losmaken  Honden aan de lijn houden.
6. In werking houden  Zullen we het licht aanhouden?
7. In bezit houden  Je moet wel een buffer aanhouden voor slechtere tijden.
8. In een richting gaan  Ik zei toch dat je links moest aanhouden.
9. Voortduren     De kans is groot dat de droogte blijft aanhouden.
10. Volhouden   De aanhouder wint.
11. Uitstellen    Voorstel: dit agendapunt aanhouden.

Dat is een mooi taalspelletje! Zo veel mogelijk betekenissen in een zo kort mogelijk verhaaltje: Wij gaan u aanhouden, ja u kunt uw kamerjas … Geef uw inzendingen hieronder. De prijs? Een exemplaar van het Verwarwoordenboek.

Er is geen betekenisverschil, maar wel een (gedeeltelijk) verschil in gebruik.

• De stijging van de grondstofprijzen was aanleiding tot / voor prijsverhoging.
• De stijging van de grondstofprijzen was aanleiding om de prijs te verhogen.

Aanleiding kan met tot of voor, zonder betekenisverschil.

Om wordt gebruikt bij een werkwoord met te. En natuurlijk is er ook nog naar aanleiding van, dat men nogal eens foutief gespeld ziet als na aanleiding van. Dezelfde voorzetselvariatie bestaat trouwens ook bij reden: een reden tot / voor / om.

Er is een betekenisverschil.

aanname

veronderstelling of hypothese
De afzetmogelijkheden zijn uiteraard niet meer dan een aanname.

aanneming

aanbesteding; het aannemen van een besluit
Bij de overheid is de aanneming van werken of diensten aan strikte regels gebonden.
De gemeenteraad besluit morgen over aanneming van het besluit over renovatie van het dorpscentrum.

Woorden op -name, zoals aanname en toename, werden vroeger als germanisme beschouwd en werden daarom soms geweerd. De vormen op -ing hadden de voorkeur. Maar een woord als toeneming komt nauwelijks meer voor. Zie ook:

• afname / afneming
  
• deelname / deelneming
• opname / opneming
  

Er is een betekenisverschil.

aansluiten bij

van een persoon naar iets menselijks (een groep of visie)
Ik sluit mij aan bij een partij.

aansluiten aan / op

van zaak naar zaak
Ik sluit een luidspreker aan op een versterker.
Aansluitend op de cursus.

Er is een betekenisverschil.

aansprakelijk

verplicht om de gevolgen van iets te aanvaarden
Ondernemers zijn aansprakelijk voor hun eigen handelingen en voor die van hun bedrijf.

verantwoordelijk

verplicht om voor iets te zorgen
Onze afdeling is verantwoordelijk voor het milieubeheer.

Het woord verantwoordelijk betekent ook 'veeleisend' of 'met veel verantwoordelijkheden': een verantwoordelijke baan. Zie ook onverantwoord / onverantwoordelijk en verantwoordelijkheid / verantwoording.

Er is geen betekenisverschil, wel een verschil in gebruik.

Kennelijk zijn wij lui als het om tellen gaat, want onze taal is heel rijk aan woorden voor een onbepaalde hoeveelheid. Als de aantallen wat groter zijn, is het begrijpelijk dat we ons ervan afmaken met: menig, menigeen (nogal formeel), nogal wat en tal van.

Met de laatste twee wordt trouwens ook vaak uitgedrukt dat we niet zo veel verwacht hadden. Maar als het aantal veel kleiner is, willen we vaak ook niet precies zijn, en gebruiken we: een paar, enkele, enige, sommige, een stuk of wat, diverse. De woorden staan hier in volgorde van minder naar meer.

Paar heeft ook vaak de betekenis 'twee'. De aanduidingen meerdere, verscheidene en verschillende geven nog weleens aanleiding tot meningsverschillen. Zie enige / enkele / ettelijke / meerdere / sommige / verscheidene / verschillende.

Er is geen betekenisverschil, maar wel (gedeeltelijk) verschil in gebruik.

aanvraag om

accent ligt op verzoek om ergens voor in aanmerking te komen
Mijn aanvraag om een voorlopig rijbewijs is afgewezen.

aanvraag van

accent ligt op verzoek om iets te leveren
Wat hebt u nodig voor de aanvraag van een paspoort?

aanvraag tot

vaak met een werkwoord of woord op -ing (iets plechtiger)
Wilt u een parttimeopleiding volgen? Doe dan een aanvraag tot toelating.

aanvraag voor

accent ligt op verzoek om iets te verkrijgen
Deze ouders deden voor hun kinderen vorig jaar ook al een aanvraag voor vakantieverlof.

De voorzetsels geven geen verschil in betekenis, maar behalve aanvraag om en aanvraag voor zijn ze niet inwisselbaar. Misschien wordt aanvraag om daarom weleens beoordeeld als contaminatie. Het zou een vermenging zijn van aanvraag voor en verzoek om, maar dit is te streng.

Er is geen betekenisverschil, wel een verschil in stijl.

Sommige woorden hebben een meervoud op -en en op -s. Doorgaans is er geen betekenisverschil, wel kan er een stijlverschil zijn. Dit is niet alleen zo bij dit woordpaar, maar ook bij:

• ambtenaars / ambtenaren
  
• censoren / censors
• eigenaars / eigenaren
• gemeenten / gemeentes
• handelaars / handelaren
• hypothesen / hypotheses
• keuzen / keuzes
• leraars / leraren
• radiatoren / radiators
• redacteuren / redacteurs
• sensoren / sensors
• zonen (gebieden) / zones
• zonen (mannelijke kinderen) / zoons
  

Het stijlverschil is te herleiden tot de volgende verschijnselen:

1. De vormen op -en of -n (keuzen) klinken deftiger dan de vormen op -s (keuzes).
2. De vormen op -en of -n (leraren) worden meer in de schrijftaal gebruikt en de vormen op -s (leraars) meer in de spreektaal.
3. In een enkel geval wordt een vorm op -s meer gebruikt in de vaktaal: een jurist spreekt eerder van wetsartikels dan van wetsartikelen.
4. In sommige gevallen hanteert men in Nederland de vorm op -en: artikelen, leraren, redacteuren en in Vlaanderen de vorm op -s: artikels, leraars, redacteurs.
5. In sommige gevallen is er wel verschil in betekenis, zoals bij portieren / portiers. Voor meer voorbeelden daarvan kijkt u bij curatoren / curators.

Er is een betekenisverschil.

aarde             

onze planeet

De aarde is vanaf de zon gerekend de derde planeet, en is voor meer dan zeventig procent bedekt met water.

wereld

alles wat zich op aarde bevindt; heelal

Onze wereld zit toch vreemd in elkaar.

Tegenwoordig geldt de bigbangtheorie voor het ontstaan van onze wereld als verouderd.

Bij aarde gaat het om ‘onze planeet’ met zijn fysieke eigenschappen, vandaar ook aarde in de betekenis van ‘grond’. Bij wereld gaat het om onze planeet bezien vanuit de menselijke samenleving.

Het woord wereld kan ook gebruikt worden om negatieve aspecten van het menselijk samenleven te benadrukken, zoals in Hij ging naar een klooster in India om de wereld te ontvluchten. Maar gelukkig kan het ook minder negatief: Hij is een man van de wereld. Het betekenisverschil (fysiek tegenover menselijk) blijkt ook duidelijk uit onze woordkeus. Wij noemen een aardmannetje geen wereldmannetje, en we spreken niet over een aardehit maar een wereldhit. Laatste voorbeeld, Alleen op de aarde zou betekenen dat je de enige mens bent op onze planeet, maar Alleen op de wereld betekent dat je eenzaam bent te midden van andere mensen.

Er is een betekenisverschil.

aartsbisschop

het hoofd van de bisschoppen in een kerkprovincie
De kerkprovincie Nederland wordt bestuurd door de aartsbisschop van Utrecht en nog vier bisschoppen; Nederland kent dus vijf bisdommen (kerkelijke regio’s).

kardinaal

een aartsbisschop die ook ‘minister’ is van de paus
Hij was eerst priester, toen deken, en daarna bisschop. En direct toen hij aartsbisschop werd, is hij door de paus tot kardinaal gecreëerd (benoemd).

Een deel van de kardinalen is lid van de Romeinse Curie, het hoogste kerkelijke bestuursorgaan in Rome. Wanneer de paus terugtreedt of overlijdt, kiezen de kardinalen een nieuwe paus. In kleding zijn aartsbisschop en kardinaal te onderscheiden door het hoofdkapje. Een aartsbisschop draagt een paars kapje, een kardinaal een rood kapje.

De woorden worden zonder verschil in betekenis gebruikt, maar taalliefhebbers zien wel een (lastig uit te leggen) verschil.

absurd
te gek, extreem vreemd, ongerijmd, ongewoon
Aan de rand van onze woonwijk kom ik drie uur in een file te staan. Absurd.

bizar
te gek, nog nooit vertoond, grillig
Zo bizar: pasgeboren baby valt na bevalling door het treintoilet.

En het verschil? In een kunsttijdschrift stond ‘In het Dalí Museum in Figueres ontmoet absurd bizar’. Dus er moet wel een verschil zijn. Anders zouden we de zin over Dalí ongewoon of ongerijmd vinden, en moeten afkeuren als tautologie. De herkomst van de woorden kan licht werpen op het subtiele verschil.

Absurd komt van ‘afwijkend’ (zoals in ‘abnormaal’) van een toon (‘surd’ komt van ‘susurus’, Latijn voor ‘gefluister’). Het gaat hier om een afwijking van een toon die je al kent. Dus bij absurd ligt het accent op een afwijking van wat bekend is; op iets ongerijmds, letterlijk op iets dat niet rijmt op een woord waarmee de vorige regel eindigt. Daarom is het rijmpaar ‘Noach-coach’ ook zo heerlijk absurd. Die file van drie uur vlak bij huis, in het eerste voorbeeld, is dus absurd omdat die zo afwijkt van wat we ons gewoonlijk voorstellen bij een file. Een file begint doorgaans wat verder van huis.

Bizar komt van een Frans woord voor ‘zonderling’, een persoon met nog nooit vertoond gedrag. Het gaat dan om gedrag dat je niet kunt vergelijken met iets dat daaraan verwant is. Ook een gebeurtenis kan bizar zijn, namelijk wanneer die geen enkele overeenkomst vertoont met een andere gebeurtenis. Een bevalling in de trein is op zich niet bizar; in het nieuws worden ook bevallingen in vliegtuigen vermeld. Maar de combinatie met de val door het treintoilet is dat wel; dat is nog nooit vertoond.

En Dalí? Dat was een bizar persoon. Er is er maar één die zo zonderling is. Maar zijn kunstobjecten zijn absurd, want ze doen wel aan iets denken wat je al kent, alleen ze wijken daar bijzonder van af.

Nog iets anders. Als iemand ‘meer bizar’ is dan een ander, is hij dan bizarrer of bizarder? Als de klinker voor de -r kort is, zijn beide mogelijkheden juist: ‘dorrer-dorder’. Alleen bij lange klinkers en bij de toonloze -e is er maar één mogelijkheid, toevoeging van een -d: ‘zwaarder’, ‘donkerder’.

Er is een klein betekenisverschil.

achter een apparaat, enz.

duidt op activiteit (vervangbaar door aan)
Het is niet gezond om de hele dag achter het beeldscherm te zitten.

voor een apparaat, enz.

duidt op passiviteit (niet vervangbaar door aan)
Wij willen niet dat onze kinderen avonden voor de tv hangen.

Het verschil actief-passief is ook afhankelijk van het zinsverband.
Als iemand zegt dat de kinderen achter het beeldscherm hangen verdringt de passieve betekenis van hangen de actieve betekenis van achter. Toch is het beter om tijdens een volle verjaardagsvisite een laatkomer niet in verwarring te brengen met een voorzetsel wanneer alleen de pianokruk nog vrij is:

• Wil jij achter de piano?

(Ik, spelen? Nee zeg, dat kan ik niet!)

• Wil jij voor de piano?

(Ja hoor, ik hoef geen luie stoel.)

Het onderscheid is niet van toepassing in situaties waarin er twee perspectieven mogelijk zijn. Daarom kan een gepensioneerde achter de geraniums zitten, vanuit de straatkant bekeken, maar voor de geraniums wanneer die naar buiten staart. Zie voor het perspectiefverschil ook over / voor het voetlicht. En gelukkig hebben we bij computer ook het voorzetsel op voor beide betekenissen (actief en passief).

De voorzetsels achter en voor worden uiteraard ook gebruikt voor een plaatsbepaling. Vergelijk:

• Voor de streep geen staanplaatsen.

(vanuit de buschauffeur gedacht)

• Wilt u achter de streep blijven?

(vanuit de baliemedewerker gedacht)

Als strikt ruimtelijk ingestelde reizigers of klanten vanuit zichzelf redeneren, gaan ze te dicht bij de chauffeur of de klant vóór hen staan. Diezelfde personen kunnen op het idee komen dat er achter het stuur (de motorkap) of achter het aanrecht (doorgaans een keukenwand) geen ruimte is om te zitten. Maar achter duidt ook op invloed, zoals we kunnen zien in de uitdrukking wie zit daarachter?

Er is een betekenisverschil.

achter elkaar

na elkaar
Zo komisch, ze bleven maar achter elkaar aanrennen.

achterelkaar

aan één stuk
Het ging achterelkaar door.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Hier volgt een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft:

• al weer / alweer
• alles behalve / allesbehalve
• als ook / alsook
• even goed / evengoed
• even veel / evenveel
• hoe lang / hoelang
• hoe ver / hoever?
• in geval van / ingeval
• naar gelang / naargelang
• niet waar / nietwaar?
• te veel / teveel
• ten einde / teneinde
• ten minste / tenminste
• ten slotte / tenslotte
• te goed / tegoed
• te kort / tekort
• te meer / temeer
• wel eens / weleens
• zich zelf / zichzelf
• zo juist / zojuist
• zo lang / zolang
• zo maar / zomaar
• zo min / zomin
• zo nodig / zonodig
• zo veel / zoveel
• zo ver / zover

Er is geen betekenisverschil, maar ad rem is soms iets meer ‘ter zake’.

ad rem

raak, geestig; scherpzinnig, slagvaardig

Ik ben al te oud, meisje, zei hij. – Ja, maar opa, je riep altijd dat je nooit te oud bent om te leren, zei ze ad rem.

gevat

geestig, raak; slagvaardig

Waar ga jij naar toe meisje? ‘Grootmoeder koekjes brengen’ zei ze gevat.

Het Latijnse ad rem betekent ‘bij de zaak’ of ‘ter zake’. Misschien is het wel daarom dat ad rem niet alleen maar geestig is. Bij ad rem gaat het vooral om een inhoudelijk reactie die vaak ook nog geestig is. Bij gevat ligt eerder de nadruk op de geestigheid.

Kun je ad rem verbuigen? Tja, een ad remme debater kan zijn avond niet hebben waardoor een ander ad remmer is dan hij. Dan is direct duidelijk wie het ad remst is. Maar ongebruikelijk blijven deze vormen wel.