De woorden verschillen in betekenis.

beurs                         

geldzakje, meestal van stof, halfrond, zonder vakjes

Het is niet zo handig om je bankpasje in een beurs te bewaren.

portemonnee        

mini-geldtasje, meestal van leer, rechthoekig, met vakjes

Al die zogenaamd gunstige regelingen, je merkt er weinig van in je portemonnee.

En het verschil met portefeuille? Voor degenen die Frans kunnen, is dat gemakkelijk. Portemonnee komt van ‘porter monnaie’, dus ‘geldhouder’. En in portefeuille zit het woord voor papieren. Dus een portefeuille is voor belangrijke papieren en voor papiergeld. En, heel apart, het betekent zelfs ‘departement’, als je minister zonder portefeuille bent. Trouwens, ook van beurs zijn niet alle betekenissen behandeld. Het betekent ook: plaats waar gehandeld wordt (effectenbeurs, boekenbeurs) of schachtje in een pees. En je kunt het ook nog zijn op de plaats waar je een blauwe plek hebt.

De woorden verschillen niet in betekenis, maar er is wel verschil in gebruik.

bevelhebber

iemand die het bevel voert over een leger(onderdeel)

De nieuwe president benoemde onmiddellijk nieuwe bevelhebbers bij het leger, de luchtmacht en de marine.

gezagvoerder

iemand die het gezag voert, met name in een vliegtuig

Staat in het Luchtvaartreglement beschreven wanneer de gezagvoerder het gezag overdraagt aan de copiloot?

Gezag is abstract, een bevel is concreet. Gezag is een noodzakelijke voorwaarde voor het geven van een bevel. Gezag heeft met ‘zeggen’ te maken. Het is de bevoegdheid om te zeggen wat iemand moet doen. Als een persoon gezag heeft, laten degenen voor wie dit geldt zich ‘gezeggen’. Een bevel geven is dan concreet zeggen wat iemand moet doen.

Ook bij een schip spreekt men wel van gezagvoerder, maar dat is dan de meer juridische term voor het concrete woord kapitein. En bij politie en brandweer heet de gezagvoerder een commandant.

Naast bevelhebber heb je ook bevelvoerder; dit woord wordt vooral gebruikt voor brandweercommandant. En naast gezagvoerder heb je ook gezaghebber; een soort burgemeester op Bonaire, Sint Eustatius en Saba, of algemeen: iemand die gezag uitstraalt.

Nog een detail. Omdat in gezagvoerder geen tussen-s wordt gehoord, zou je verwachten dat ook alleen gezagdrager goed is. Toch bestaat ook de vorm met -s-, omdat vele taalgebruikers hier wel een -s- uitspreken. Maar wat belangrijker is, gezagdrager is niet synoniem met gezagvoerder, en ook net niet met gezaghebber. Een gezag(s)drager is een persoon of instantie bij de overheid die het gezag over iets heeft.

De woorden worden door elkaar gebruikt, maar er is wel degelijk verschil.

bezit

eigendom, ‘het houden van een goed voor zichzelf’

Deze auto staat wel op mijn naam, maar is niet meer in mijn bezit.

eigendom

bezit, ‘het meest omvattende recht dat een persoon op een zaak kan hebben’

Als ik al dertig jaar lang een stukje gemeentetuin onderhoud als mijn eigen tuin, is het dan mijn eigendom?

In het alledaagse taalgebruik is er geen verschil in betekenis. Van iemand die iets bezit, wordt aangenomen dat hij dat ook in eigendom heeft. Maar juridisch gezien is er wel een belangrijk verschil. De citaten hierboven zijn afkomstig uit het Burgerlijk Wetboek. Een voorbeeld. Ik kan beweren dat een boek van mij is, mijn bezit is, omdat mijn naam erin staat. Maar als mijn vriend kan aantonen dat hij dit boek heeft gekocht en het jaren geleden aan mij heeft uitgeleend, dan blijft dat boek zijn eigendom. O ja, juristen spreken over de eigendom. Zie de Top 33 Taalvragen, taalkwestie 13. Juristen spreken zelfs over de blote eigendom. Zie hierover het Verwarwoordenboek.

Beide woorden in één zin:

De overheid heeft kunstvoorwerpen in bezit die eigendom zijn van erfgenamen van oorlogsslachtoffers.

Het paard is pas jouw eigendom als je ook de papieren in bezit hebt.

Er is een betekenisverschil.

bezwijken aan
sterven door
De mishandelde vrouw is uiteindelijk bezweken aan haar verwondingen.

bezwijken onder
niet meer kunnen dragen
Rampensite bezwijkt bijna onder de belangstelling.

bezwijken van
onwel worden
Het was zo komisch. Hij bezweek bijna van het lachen.

bezwijken voor
niet kunnen weerstaan
Hij bezweek uiteindelijk voor de verleiding.

Dit is een van mijn favoriete voorzetselvariaties. De kernbetekenis van bezwijken, 'geen weerstand meer kunnen bieden', heeft door de voorzetsels vier prachtig te onderscheiden betekenissen gekregen.

Er is een klein betekenisverschil.

bijdragen aan
een aandeel leveren aan
De overheid heeft zelf bijgedragen aan het ontstaan van de crisis.

bijdragen in
een aandeel leveren (in de kosten)
Alle overblijvende spelers hebben nu gelijk bijgedragen in de pot.

bijdragen tot
mede van invloed zijn
Veranderingen in sociaal gedrag hebben bijgedragen tot de opkomst van obesitas.

bijdragen voor
doelgericht een aandeel leveren aan
We willen iedereen bedanken die zijn bijdrage heeft geleverd voor het behalen van dit succes.

De verschillen zijn nogal subtiel. Het duidelijkst is in; dat heeft doorgaans betrekking op geld. Het meest algemeen is tot, met de algemene betekenis ‘invloed’. De voorzetsels aan en voor zijn vaak inwisselbaar. Een verschil is dat voor vaak ook doelgericht is. Als in het eerste voorbeeld de overheid een bijdrage levert voor het ontstaan van de crisis, dan wekt dat de indruk dat de overheid de crisis heeft gewenst.

De woorden verschillen in betekenis, maar hebben vaak dezelfde gebruikswaarde. 

bijzonder                  

anders dan gewoonlijk, dus niet vaak voorkomend; versterking

Een orchidee is een bijzondere plant, zo afwijkend van wat we normaal zien.

zeldzaam                   

niet vaak voorkomend, dus anders dan gewoonlijk; versterking

Hij vertrok naar Peru om daar een zeldzame orchidee te bestuderen.

De woorden zijn vaak inwisselbaar. Immers als iets niet vaak voorkomt is het anders dan gewoonlijk, en als iets anders dan gewoonlijk is, komt het niet zo vaak voor. Wel lijkt bijzonder vaker gebruikt te worden om ook een waardeoordeel te geven. De woorden kunnen ook als versterking dienstdoen, hoewel dat bij zeldzaam slechts zeldzaam en dus heel bijzonder is. 

Hij trok verder naar Guatemala, want daar waren bijzonder zeldzame orchideeën gesignaleerd.

Zeldzaam bijzonder, dat onderste orchideeënbloemblad lijkt wel een schoentje!

Er is geen betekenisverschil, wel een heel klein verschil in gebruik.

billijk
aannemelijk, passend, schappelijk (meer bij een specifieke situatie)
Gij zult uw man gehoorzamen in alle dingen, die recht en billijk zijn.

redelijk
aannemelijk, passend, schappelijk (meer volgens redenering)
Ik heb voor mijn huis een redelijke prijs kunnen krijgen.

Dit is een van de zeldzame gevallen van pure synonymie: woorden waarbij niet of nauwelijks verschil in betekenis of stijl is te ontdekken. U kunt het dus niet fout doen. Nou ja, wel een beetje.

U kunt argumenten niet onbillijk noemen, wel onredelijk. Waarschijnlijk komt dat doordat billijk meer te maken heeft met ethiek en gedrag, en redelijk meer met verstand en... rede.

Er is een verschil in gebruik.

bladeren
papieren pagina’s verkennend bekijken
Zo'n dik rapport. Ik heb alleen even kunnen bladeren.

browsen
verkennend bekijken van webpagina's
Op het internet kun je urenlang browsen.

Er is nog een ander klein verschil. Bij bladeren hebt u zicht op de omvang van het boek, tijdschrift of rapport waarin gebladerd wordt. Bij browsen krijgt u geen informatie over de omvang.

Voor digitale verkenning worden ook andere werkwoorden gebruikt: surfen en navigeren. Surfen is eerder grasduinen met een minder concreet doel dan browsen. En navigeren is doelgericht browsen. Dus: Tja, als je zonder vraag gaat zoeken, dan blijft het bij wat surfen. Net als een zeeman moet je een doel hebben; dan kun je effectief navigeren. Zie ook bladeren / scrollen.

Er is een betekenisverschil.

bladeren
in een tekst pagina’s omslaan, vluchtig doorlezen (horizontaal)
Kijk, met een veeg over het touchscreen blader ik door mijn boek.

scrollen
op een beeldscherm de inhoud verschuiven (meestal verticaal)
Mailberichten waarbij je vaak moet scrollen, kun je beter eerst printen.

Scrollen komt van het Engelse to scroll, van scroll dat 'boekrol' betekent; deze boekrollen werden doorgaans verticaal afgerold. In het vroege computertijdperk werd bladeren alleen voor papier gebruikt en scrollen voor het scherm. Maar tegenwoordig is ook het oude papier-bladeren digitaal nagebootst. Zie ook bladeren / browsen.

Er is een klein betekenisverschil.

bladzijde
een zijde van een blad papier
Op de achterkant van deze bladzijde staat nog een schema.

pagina
een blad, een beeldscherm met informatie
Als je deze pagina omslaat, zie je rechts een schema.

Bij bladzijde denken sommigen eerder aan een kantje: de voorkant of de achterkant van een blad papier. En bij pagina denken sommigen eerder aan voor- én achterkant. De woorden bladzij(de) en pagina zijn niet volledig synoniem. Anders zouden we wel spreken van bladzijdenummer en beeldschermbladzijde in plaats van paginanummer en beeldschermpagina. En alleen schrijvers die per pagina betaald worden, mogen schrijven: Voor alle duidelijkheid: één pagina is twee bladzijden.

O ja, heel deftige woorden voor kantje zijn: recto (voorkant) en verso (achterkant). Dus bijvoorbeeld: Dit apparaat kopieert automatisch recto en verso.

De woorden overlappen in betekenis, maar er is ook verschil.

blij

verheugd, opgewekt; tevreden, voldaan, opgelucht

Dat noem ik nou: iemand blij maken met een dode mus.

vrolijk

verheugd, opgewekt; levendig, uitgelaten en gezellig

Uit de kamer ernaast klonk een vrolijk gelach

Beide woorden wijzen op vreugdevolheid. Het verschil zit in ‘innerlijk’ en ‘uiterlijk’. Het woordje blij wijst eerder op een innerlijke gemoedsbeweging. We zeggen immers niet: Ik ben vrolijk u te zien of Ik zal vrolijk zijn als dit voorbij is. En ook spreekt een pastor niet over de vrolijke boodschap van het evangelie. Het woordje vrolijk wijst eerder op iets wat aan de buitenkant waarneembaar is. Anders zouden we wel spreken over een blij behangetje, of een blije boel of iemand die voor een blije noot zorgt.

Nu iets voor de fijnproever. Ach nee, dat bent u al. Nu echte verbale haute cuisine. Welke beelden komen naar boven bij de volgende zinnen? En welk woord zou ook vervangen kunnen worden door blij of vrolijk?

• De stemming was jolig.
• De stemming was opgetogen.
• De stemming was opgewekt.

De woorden jolig en opgetogen zitten dicht bij vrolijk. Het gaat om uiterlijk waarneembare vreugde. Bij een jolige stemming gaat het eerder om uitbundigheid die snel kan ontaarden in chaos, bijvoorbeeld een studentikoze grap in de openbare ruimte.

De stemming was jolig. Het duurde niet lang meer of de tassen vlogen over de banken.

Bij een opgetogen stemming gaat het eerder om vrolijkheid waardoor je een beetje buiten jezelf wordt getrokken, bijvoorbeeld kinderen vlak voor een schoolreisje.

De stemming was opgetogen. Dat er maar één bus klaar stond voor het jaarlijkse ondernemersuitje verhoogde zelfs de stemming.

Het woordje opgewekt is nog het meest neutraal, het past daardoor bij blij én vrolijk.

De stemming was opgewekt. Men was blij dat het einde van de reis in zicht was.

En nu maar hopen dat u niet met andere synoniemen aan komt zetten. Of met de vraag waarom vrolijkstemmend meer voorkomt dan blijstemmend.

Er is een betekenisverschil.

blijkbaar
zoals blijkt (in overeenstemming met de werkelijkheid)
Hij is er niet. Blijkbaar heeft hij onze afspraak verkeerd begrepen.

klaarblijkelijk
zoals duidelijk blijkt, evident, overduidelijk
Alleen bij klaarblijkelijk gevaar mag preventief worden opgetreden.

ogenschijnlijk
schijnbaar, naar het zich laat aanzien
De patiëntengroep bestond uit veertien ogenschijnlijk gezonde Turkse vrouwen.

schijnbaar
naar het schijnt (niet in overeenstemming met de werkelijkheid)
Hij is er niet. Dus hij heeft slechts schijnbaar belangstelling getoond.

Mocht u de woorden door elkaar halen, zelfs woordenboeken omschrijven schijnbaar als blijkbaar. Maar taalgebruikers met enig werkelijkheidszin weten hoe nuttig het onderscheid kan zijn: wel of niet in overeenstemming met de werkelijkheid.

Het woord klaarblijkelijk is net iets sterker dan blijkbaar.

Het woord ogenschijnlijk is net iets voorzichtiger dan schijnbaar, en kan ook de betekenis 'op het eerste gezicht' erbij krijgen. Vergelijk:

• Ogenschijnlijk kost het weinig energie, maar na tien minuten merk je hoe moe je wordt.
• Schijnbaar kost het weinig energie, maar de calorieverbruiksindex geeft iets anders aan.

Er is een betekenisverschil.

de blik
oogopslag
De blik die zij mij toewierp was misschien niet dodelijk, maar wel pijnlijk.

het blik
dun plaatstaal
Heb jij het blik doperwtjes al opengemaakt?

Er zijn woorden die zowel onzijdig zijn, dus een het-woord, als mannelijk of vrouwelijk, dus een de-woord. Meestal geeft dat geen betekenisverschil, zoals bij de of het aanrecht, deksel, matras. Maar bij een aantal woorden geeft het lidwoord wel betekenisverschil, zoals bij de en het blik. Enkele andere min of meer bekende voorbeelden zijn:

• de doek / het doek
• de genie / het genie
• de idee / het idee
• de kapitaal / het kapitaal
• de metaal / het metaal
• de portier / het portier
• de punt / het punt
• de stof / het stof
• de veer / het veer

Er zijn ook nog ingewikkeldere gevallen: een omslag van een boek heeft beide mogelijkheden (de en het), maar wanneer het weer omslaat, is alleen de goed. In een enkel geval ziet men een poging om via de / het betekenisverschil te creëren, bijvoorbeeld de tandem (de fiets) en het tandem (het duo), maar het is zeer de vraag of zo’n poging zal lukken.

Er is geen betekenisverschil, wel een verschil in stijl.

Voor het kledingstuk dat het bovenlichaam bedekt, bestaan in gesproken taal de vormen met en zonder eind-e. Vandaar beide vormen. Ook als woordenboeken alleen doorkijkblouse of overhemdblouse geven, zijn dus de vormen met bloes mogelijk.

Het uit het Frans stammende blouse is wel iets deftiger. Probeer maar eens via internet een stijlvolle bloes te kopen. U krijgt dan de vraag of u een stijlvolle blouse bedoelt. De prijs van een blouse heeft trouwens ook iets meer stijl.

Er is een betekenisverschil.

bloot

onbedekt, ontbloot
Nou moet hij ook eens met de billen bloot.

naakt

onbedekt, zonder kleding
Na het eten van de appel ontdekten Adam en Eva dat ze naakt waren.

Het verschil is heel subtiel. Bij bloot ligt het accent op afwezigheid van bedekking (die je wel zou verwachten); bloot is eigenlijk ontbloot. Bij naakt ligt het accent op iets dat bedekt kan worden. Bij bloot is er dus iets afgegaan en bij naakt zit er niets op of omheen. Daarom klinken de volgende woorden en uitdrukkingen ook zo vreemd:

• de blote waarheid
• op naakte voeten
• een blootmodel
• een naakte jurk
• blootschilderijen
• open en naakt
• blootstrand
• iets naakt leggen
• spierbloot
• graag de oren naakt, kapper

Het verschil komt mooi samen in de uitdrukking in zijn blote nakie: 'helemaal ontbloot', maar het moet weer worden bedekt. En bloot slaat dood is niet alleen een gezegde in een kinderspel: als alle bedekking weg is, is de spanning van de onthulling weg.

Daarom zijn blootfoto's vaak porno, maar kan naaktschilderen kunst zijn. O ja, er bestaat ook nog bloot eigendom. Dat is eigendom ontbloot van vruchtgebruik, bijvoorbeeld een eigen huis waar je zelf niet in mag wonen. Je bent dan dus een blote eigenaar.

Er is een betekenisverschil.

bodem

grondvlak
Een kruipruimte is de ruimte tussen de bodem en de onderkant van de beganegrondvloer.

grond

grondvlak (basis voor wat zich daarboven bevindt)
Zaaien in de koude grond doe je pas in april.

vloer

grondvlak van een ruimte
Vloerisolatie is beter dan bodemisolatie omdat er 's winters ook warmte uit de grond komt.

Door de verschillen in betekenis roepen de volgende zinnen ook verschillende ruimtelijke beelden op:

• Het koffertje viel op de bodem. (diep naar beneden)

• Het koffertje viel op de grond. (een plein, een kamer)

• Het koffertje viel op de vloer. (een kamer)

Er is een betekenisverschil.

boeket

bos bloemen
Hij was geen echtgenoot die wekelijks een boeketje meenam voor zijn vrouw.

bouquet

geur- en smaaksamenstelling van wijn en andere genotmiddelen; geur van parfum
Sigarenliefhebbers kunnen fijnzinnig spreken over verandering van het bouquet naarmate de sigaar kleiner wordt.

Boeket is de vernederlandsing van het Franse bouquet dat beide betekenissen heeft. Omdat bouquet niet is opgenomen in het Groene Boekje uit 2005 denken velen dat het boeket van de wijn ook goed is. En zo krijgt een spellingjury er weer een taakje bij.

Er is een betekenisverschil.

bokser

vuistvechter
De bokser ging al knock-out in de eerste ronde van de wedstrijd.

boxer

hondenras; boxer(short)
De lievelingshond van de jongen was een boxer.
Veel jongens dragen een boxer die boven hun broek te zien is.

Een boxer, de ruime herenonderbroek, was van oorsprong de ruim vallende korte broek die boksers, of op zijn Engels boxers, droegen. Dus nu dragen ook Nederlandse boksers boxers. En omdat een boxer ook een kleine autobus is, is de volgende zin ook voorstelbaar: Laatst zag ik een bokser in zijn boxer, samen met zijn trouwe boxer, achter het stuur van zijn boxer.

Er is een betekenisverschil.

bondsstaat

een staat met enigszins zelfstandige deelstaten
Duitsland, België en de VS zijn bondsstaten.

statenbond

een unie van nagenoeg zelfstandige staten
Nederland was in de Gouden Eeuw een statenbond; Zwitserland was dat vroeger ook, maar is nu een bondsstaat.

Een discutabel voorbeeld lijkt de Europese Unie.

Voor de liefhebber: het verschil loopt parallel met het verschil tussen federatie en confederatie. Een federatie of bondsstaat is een staat met deelstaten. Een confederatie of statenbond is een groep van geassocieerde, maar soevereine staten die bijvoorbeeld hun defensie of hun munt gezamenlijk hebben geregeld.

Er is betekenisverschil.

boodschappen doen

kopen van levensmiddelen

Als je boodschappen doet, wil je dan ook wat fruit meebrengen?

shoppen

winkelen, en ook recreatief rondkijken in winkels, op zoek gaan naar

Gisteravond al mijn tijd verdaan met shoppen op internet.

Ik ben nog even bij wat collega’s wezen shoppen voor creatieve ideeën.

winkelen

kopen van niet-levensmiddelen

Kleindochter winkelt met oma, en hoopt op een nieuw jurkje.

In het Engels heb je alleen maar het werkwoord to shop, maar onze taal kent wel drie woorden! Pardon, maar shoppen is toch Engels? Ja klopt, maar het is al eind achttiende eeuw naar onze taal komen overwaaien, en kreeg een eigen betekenis: recreatief winkelen. Dus, op de meubelboulevard op Pinkstermaandag kunt u winkelen of shoppen als u een tafeltje moet hebben of als u eens wilt zien wat er zo al te koop is. En als u aan het rondkijken bijzonder veel plezier beleeft, bent u zelfs aan het funshoppen.

Het criterium voor boodschappen doen lijkt heel duidelijk. Maar levensmiddelen blijft een wat vaag begrip. Je hebt ook kleding nodig; toch is dat geen levensmiddel. Laten we het er maar op houden dat het gaat om ‘alles wat je in een supermarkt kunt krijgen’, dus ook barbecueblokjes en kranten.

Er is een betekenisverschil.

brand

vernietigend vuur

Benzinetanks moeten, in verband met brandgevaar, leeg en ontlucht zijn.

vuur

verschijnsel waarbij een materiaal bij een bepaalde temperatuur in een reactie met zuurstof licht en warmte verspreidt

De brandweerinspectie heeft alle uniformen met de oude vuurgevaarlijk kraag laten vervangen door exemplaren die vervaardigd zijn van brandvertragende polyamide.

Met brand wordt het negatieve effect van vuur bedoeld. Daarom hebben we het niet over een vuurverzekering en spreken we niet over moord en vuur schreeuwen, gaan we ons niet de brand uit de sloffen lopen, en delen we niet mee Wij zijn nu uit het vuur. Dus Ik sta in brand is negatief? Ja, dat dacht u misschien. Wat wordt er dan vernietigd in de volgende liefdesdroom?

Zijn handen zijn overal, ik sta in brand, ik trek zijn hoofd naar me toe.

Taal blijft altijd onberekenbaar. Omdat brand negatief is, zou je naast De brand is geblust niet verwachten Het vuur is geblust. Toch kan dit omdat vuur ook het aspect gevaarlijk in zich draagt. Uitgedacht? Neem dan kampvuur en campingbrander. Al die kleine ondoorgrondelijkheden verwarren mij niet meer, maar zetten mij taalkundig in brand en vlam.