De woorden verschillen doorgaans niet in betekenis, maar af en toe soms toch wel. En soms heeft ook nog een andere betekenis.

af en toe                    

een enkele keer, zo nu en dan

De zon zal zich morgen slechts af en toe laten zien.

soms

een enkele keer, van tijd tot tijd

misschien, ‘denk ik’

Hier regent het soms dagen achter elkaar.

Denk jij soms dat ik geen zin heb?

Een bijdehante reactie op de laatste vraag is een antwoord met soms in de tijd-betekenis: Ja dat denk ik soms. En met enig ‘zin- en woordwerk’ is er ook een zinvolle combinatie te bedenken van de twee betekenissen: Heb jij soms soms ook zo’n plezier in synoniemen?

Onze taal kent nogal wat woorden om aan te geven hoe vaak keer iets voorkomt. Hoog in de frequentieschaal zitten dikwijls en vaak. Dit woordpaar is al behandeld. Bij af en toe en soms, kan men, net zoals bij vaak en dikwijls, denken aan het accent op een aantal keren of de handelingen (af en toe) tegenover het accent op de duur van de tijdstippen (soms). Dit onderscheid lijkt wat gezocht. Maar er zijn taalkundige analyses die dit ondersteunen. Zie het artikel van Marc van Oostendorp over de combinaties af en toe soms en soms af en toe. Soms (sorry, een enkele keer) lijkt de ene combinatie wel te kunnen en de andere niet. Dit kan te maken hebben met het feit dat af en toe eerder hoort bij het hoofdwerkwoord, dat vaak een handeling beschrijft, en soms eerder bij het hulpwerkwoord, dat vaker een tijdsbepaling aangeeft.

Deze serie gaat over verwarparen. Maar eigenlijk zijn al die vage frequentieaanduiders tussen nooit en altijd één grote woordkluwen. De belangrijkste staan hieronder; ze zijn ter wille van de overzichtelijkheid geordend in vier groepen.

• laag frequent
  bijna nooit, zelden, sporadisch, bij uitzondering
• matig frequent
  incidenteel, af en toe, bij tussenpozen, weleens, soms
• tamelijk frequent
  vaak, dikwijls, doorgaans
• hoog frequent
  meestal, steeds, in de regel, bijna altijd

Het precieze onderscheid tussen de categorieën en de woorden binnen die categorieën blijft vaag. En het wordt nog ingewikkelder met ontkenningen zoals niet altijd of meestal niet. Hoe interpreteer je niet zelden? Als zelden betekent ‘in tien procent van de gevallen’, slaat niet zelden dan op die andere negentig procent?

Oud-collega Carel van Wijk wees mij op onderzoek uit de medische wereld (uit de jaren negentig). Heel voorstelbaar dat juist artsen dit een interessant onderwerp vinden. Immers, wat moet een patiënt die hoort dat de kanker doorgaans niet terugkomt? Mag die patiënt blijer zijn dan de patiënt die hoort dat de bestraling in de regel succesvol is? Aan proefpersonen werd gevraagd om bij de diverse aanduiders percentages te geven, van 0 ‘nooit’ tot 100 ‘altijd’. Wat bleek? De relatieve ordening komt enigszins overeen met het schema hierboven. Maar de woorden hebben een behoorlijke bandbreedte en dus ook overlap. Een aanduiding als geregeld kreeg zelfs percentages van 25 tot 70. De conclusie was dat artsen beter percentages kunnen noemen en de conclusie moeten overlaten aan de patiënt. Immers tien procent kans op een miskraam is toch iets anders dan tien procent kans op dodelijke afloop van een operatie.

Maar er kwam ook kritiek op dit onderzoek. De frequentie hangt namelijk sterk af van de context. Een woordje als vaak kun je moeilijk vergelijken in zinnen als Puistjes zitten vaak in het gezicht of op de billen en Ik moet vaak naar het toilet. Ook moet je proefpersonen niet zelf een rangorde laten aanbrengen. Dan gaan ze extra nadenken en zichzelf corrigeren. Dus altijd losse zinnen in een concrete situatie, met daarin één mogelijkheid voor een frequentieaanduider, en dan vragen: ‘hoe vaak?’

Wordt het niet eens tijd om zo’n onderzoek te doen? Doet u mee met een semantisch veldonderzoek? Het is zo eenvoudig, en zo leuk! Wat moet u doen?

1. Verzin een zin waarin veel van de hier genoemde frequentieaanduiders kunnen voorkomen. Bijvoorbeeld:

Hij gaat ‘weleens’ naar de sauna.

2. Leg deze zin voor aan een proefpersoon. En vraag om een getal met een periode te noemen bij ‘weleens’.
3. Vraag daarna om toelichting, en om synoniemen. Vraag, als het kan, ook wat in zo’n geval ‘altijd’ betekent. Dan hebt u een vergelijkingspunt.
4. Leg daarna dezelfde zin voor met een andere frequentieaanduider, en stel weer vraag 2 en 3.
5. Ga zolang door met andere frequentieaanduiders tot de proefpersoon u wegjaagt.

U kunt uiteraard ook nog andere aanduiders toevoegen, zoals regelmatig, gewoonlijk, niet vaak. En uiteraard kunt u ook andere vragen bedenken, over ‘een nacht slecht slapen’ of ‘meer drinken dan u zich had voorgenomen’. En seksuologen hebben wel een standaardvraag over ‘hoe vaak’. Ik wacht met spanning op uw inzendingen. Geef uw reactie door via info@schrijfwijzer.nl. Of vraag om nadere toelichting, als u op problemen stuit. (Dat moet wel, anders is het geen echt onderzoek.)

Er is een betekenisverschil.

afdoende

doeltreffend, overtuigend
Als u van mening bent dat u niet afdoende geïnformeerd bent, kunt u contact met ons opnemen.

voldoende

genoeg, toereikend
Ik hoop dat ik hiermee uw vraag voldoende heb beantwoord.

Uiteraard kan een vraag ook afdoende worden beantwoord. Bij voldoende gaat het er erom dat er nog wel meer te antwoorden valt, maar dat het antwoord adequaat is. Afdoende is veel sterker. De schrijver gaat er dan van uit dat de ontvanger overtuigd is.

Er is een betekenisverschil.

afgelasten

besluiten dat iets niet doorgaat
Vanwege een sterfgeval gelastte de scheidsrechter de wedstrijd af.

aflassen

de laatste laslaag aanbrengen
Ik moet weg, kun jij dit even aflassen?

Het woord aflassen wordt ook gebruikt in de betekenis van afgelasten. Dit is niet correct, maar wel begrijpelijk, want afgelasten komt veel vaker voor als voltooid deelwoord afgelast dan in enige andere vervoeging, bijvoorbeeld in De wedstrijd is afgelast.

Maar ge uit afgelasten is niet ge van het voltooid deelwoord, maar onderdeel van het werkwoord. En als een werkwoord met ge- begint, zoals gebruiken, krijgt het voltooid deelwoord niet nog een keer ge. Onze taal stottert niet: het voltooid deelwoord van gebruiken is niet gegebruikt. Vandaar dat de werkwoorden aflassen en afgelasten in het voltooid deelwoord dezelfde vorm hebben:

werkwoord:                    afgelasten      aflassen

voltooid deelwoord:     afgelast           afgelast

Er is een betekenisverschil.

afgunst

niet willen dat de ander iets heeft
Ze probeerde te glimlachen, maar het was eerder een grimlach van afgunst. Ze gunde haar vriendin de medaille niet.

jaloezie

zelf willen hebben wat de ander heeft
Ze werd verteerd door jaloezie. Wat had zij graag de eerste prijs gekregen!

De woorden overlappen in de betekenis 'benijden', maar afgunst geeft ook aan dat je een ander iets niet gunt. Als de afgunst tot woede leidt, kan het zelfs gebeuren dat men iets kapotmaakt, alleen maar om te zorgen dat de ander het niet heeft. Bij jaloezie wil men juist zelf iets hebben. De bron van afgunst is nijd, de bron van jaloezie is verlangen.

Jaloezie betekent ook nog 'zonnescherm': De oude voorgevel is prachtig gerenoveerd, en heeft nu weer de oorspronkelijke rolluiken en jaloezieën.

Er is een klein betekenisverschil.

afhalen

ergens vandaan halen
De kaartjes kunnen voor 20.00 uur bij de kassa worden afgehaald.

ophalen

ergens naartoe halen
Sanne moet om vijf uur worden opgehaald uit het kinderparadijs.

Het onderscheid lijkt logisch. Het is dus afhaalchinees omdat het hier gaat om de plek waar je het eten vandaan haalt. Maar waarom is het dan vuilnisophaaldienst? Kennelijk speelt bij dit woord mee dat het vuilnis naar één centrale plek wordt gebracht. Bij vuilnisafhaaldienst denk je eerder aan het weghalen van grof vuil.

Het heeft te maken met perspectief: afhalen is vanuit het perspectief van degene die ergens vanaf wil of vandaan wil, ophalen vanuit het perspectief van degene die iets in bezit wil nemen of ergens naartoe wil. Bijvoorbeeld:

• Wie komt mij op het vliegveld afhalen?
• Wie komt mij op het vliegveld ophalen?

In het eerste geval lijkt de vragensteller vooral van het vliegveld vandaan te willen. In het tweede geval lijkt hij meer geïnteresseerd in waar hij naartoe gaat.

Er is een betekenisverschil.

afname

aan- of verkoop van goederen; daling
Zij pleiten voor de afname van minstens honderd elektrische voertuigen.

afneming

het afnemen van een verhoor of tentamen; daling
Er komen nieuwe regelingen voor de afneming van rijksexamens.

De woorden komen overeen in de betekenis 'daling' of 'vermindering'. In deze betekenis is afname gebruikelijker. En, wat zou u zeggen, afname of afneming, voor het tafereel dat het afnemen van het lichaam van Jezus van het kruis voorstelt? Dat heet de kruisafneming.

Voor meer van deze woordparen kijkt u bij aanname / aanneming.

Er is een klein betekenisverschil.

afstemmen

op richten op
In een empathietraining leer je je af te stemmen op de ander.

afstemmen

met in overeenstemming brengen met, via een bespreking
De nieuwe plannen moeten nog worden afgestemd met de afdeling Inkoop.

En moeten we onze plannen nu op elkaar of met elkaar afstemmen? Dat hangt ervan af. Als bedoeld wordt dat we erover moeten praten, dan is het met elkaar, anders is op elkaar goed.

Er is geen betekenisverschil, alleen een verschil in stijl.

agrariër

landbouwer (meer formeel)
Het aantal agrariërs in deze regio is de laatste jaren drastisch gedaald.

boer

landbouwer (meer informeel)
Mijn grootvader en vader waren boer.

De taalgebruiker die een verkeerde associatie wil vermijden in Met dit Chinese restaurant heeft hij goed geboerd, kan niet uitwijken naar ... heeft hij goed geagraried. Dan moet een omschrijving worden gekozen, bijvoorbeeld: Dit Chinese restaurant heeft hem geen windeieren gelegd.

Zie ook woordparen als gaarne / graag en toeven / vertoeven voor eenzelfde verschil in stijl.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

Het gaat hier om de spellingvariant f-v, zoals bij flossen / vlossen. Vaak is het verschil tussen de stemloze f en de stemhebbende v niet goed te horen; vandaar de verschillende notaties. Niet alleen bij akkefietje / akkevietje geeft een klein verschil in spelling geen betekenisverschil weer. Voor een overzicht van andere woordparen kijkt u bij aambeeld / aanbeeld.

Nu u toch op deze pagina bent: het woord is aan het Fries ontleend. Daarin betekent het 'onaangenaam zaakje', 'voordelig' 'zaakje', 'voorval'. In het Nederlands betekent het 'ruzietje'. Ook wordt het gebruikt voor 'onaangename taak' of 'kleinigheid'.

De betekenis van het woord gaat waarschijnlijk via het Fries terug op het Latijnse officium, dat 'ambt' of 'taak' betekent. Helemaal speculatief is dat het een verbastering zou zijn van het Latijnse aqua vita, 'levenswater', dat doet denken aan aquavit dat we voor jenever gebruiken. Met enige fantasie zou je dan kunnen denken aan een lastig karweitje waarna je wel een borrel verdiend hebt. Maar goed, u weet nu in elk geval dat de f en de v beide goed zijn.

Er is een heel klein betekenisverschil.

al de / het elk

onderdeel van een verzameling; de hoeveelheid (meer specifek, meer distributief)
Je moet al de kritische commentaren serieus nemen.
In al het water van de zee ruist jouw stem met mij mee.

alle

allemaal (de categorale betekenis, meer algemeen, meer collectief)
Je moet alle kritische commentaren negeren.
Alle water is geen drinkwater.

In het eerste voorbeeld met al de kritische commentaren gaat het erom dat iemand geen enkel kritisch commentaar mag negeren. In het tweede voorbeeld kan alle ook herschreven worden als de. Het gaat erom dat iemand kritische commentaren moet negeren.

Het onderscheid distributief (al de) en collectief (alle) maakt ook dat de volgende zin vreemd klinkt: Al de mensen zijn sterfelijk. Het gaat om de categorie, dus: Alle mensen zijn sterfelijk.

In het water-voorbeeld zien we het verschil tussen de hoeveelheid in al het water en de categorie in alle water. Eenzelfde verschil zit er tussen elk en ieder.

Er is een betekenisverschil.

al lang

reeds geruime tijd
Ik woon hier al lang.

allang

heus wel, maar al te goed, heel zeker
Ik weet allang wat er gaat gebeuren.

Dus: Het is allang goed! En: Het is al lang goed tussen ons.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

Er is een betekenisverschil.

al weer

reeds; versterking van weer;en in de vraag '... ook al weer?'
Ze is er al weer. (Ze is reeds terug.)
Hoe zat dat ook al weer? (Ik weet het niet meer.)

 
alweer

opnieuw, nogmaals
Belt ze nu alweer? (Tien minuten geleden had ik haar ook aan de lijn.)

In al weer heeft ook al een lichte klemtoon; in alweer ligt de klemtoon alleen op weer: alwéér.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

Het gaat hier om de spellingvariant e-i. Het van oorsprong Arabische woord al kimi betekent letterlijk 'de chemie' (een oude occulte filosofie of pogingen om goud te maken). Omdat het hier gaat om chemie, is de nevenvorm alchemie goed te verklaren. Deze vorm is nu zelfs veel gebruikelijker dan alchimie.

Er zijn meer woordparen waarbij een klein verschil in spelling geen betekenisverschil geeft. Voor een overzicht van deze woordparen kijkt u bij aambeeld / aanbeeld.

Er is geen verschil in betekenis, wel soms een klein verschil in taalsfeer.

alcoholicus 

alcoholverslaafde

Hij schreef ooit over zichzelf: “Ik ben alcoholicus, verslaafd aan drugs én een genie.”

alcoholist 

alcoholverslaafde

Ik ben geen alcoholist – nou ja, wel een stevige drinker.

Het woord alcoholicus klinkt wat deftiger: een academicus is eerder alcoholicus, en een arbeider alcoholist. Hoewel, het standsverschil verdwijnt wanneer ze elkaar ontmoeten op een AA-avond (van anonieme alcoholisten).

Met een duidelijk betekenisonderscheid tussen de uitgangen -icus en -ist wil het niet zo vlotten. De uitgang -icus is van oudsher gereserveerd voor woorden van niet-Germaanse herkomst. Daarom zeggen we geen bloemicus maar bloemist, en geen chemist maar chemicus. Soms is er in beroepsaanduidingen wel een heel subtiel verschil. Vergelijk botanicus en botanist, neerlandicus en neerlandist. Bij de vormen met -icus denk je iets eerder aan ‘afgestudeerd in’ en bij de vormen met -ist iets eerder aan de ‘beoefenaar’. 

Maar bij alcoholverslaving gaat het niet om een beroepsaanduiding. Dus hier is dat onderscheid niet relevant. Wel komt het woord alcoholist veel vaker voor dan alcoholicus, dus de vorm met -icus zal op den duur wel verdwijnen. Tenzij we natuurlijk een sterker onderscheid kunnen maken dat wel navolging krijgt. Er is al een interessante suggestie gedaan. Alcoholist ben je als je je patiënt voelt, als je niet kunt stoppen zonder hulp en je omgeving tot last bent. Alcoholicus ben je als je eigenlijk wel weet dat je heel veel drinkt, maar als je daar goed mee kunt leven. En dan kunnen beide woorden in één zin: Nee, ik noem mezelf geen alcoholist maar alcoholicus, want ik functioneer prima.

Nog een vraagje: hoe spreekt u de tweede -o- uit? In alcoholicus is het de o van ‘dool’ en van ‘holistisch’, maar in alcoholist de o van ‘dol’ en van ‘alcohol’. Vreemd, die lange klinker in alcoholicus. Dat komt natuurlijk door die ene -l-, vergelijk ‘dolen’ en ‘dollen’. Maar waarom dan niet in alcoholist? Nou ja, u hoort het verschil waarschijnlijk niet meer wanneer u wat meer gedronken hebt.

Er is een betekenisverschil.

in het algemeen

globaal, afgezien van details
In het algemeen klonk zijn betoog wel verstandig, maar af en toe had hij echt een kronkelredenering.

over het algemeen

meestal
Over het algemeen is hij heel plichtsgetrouw.

Dus: Over het algemeen doet hij alleen maar in het algemeen verslag van zijn vakanties, maar gisteren moesten we zelfs de mislukte foto’s zien.

Er is een betekenisverschil.

alles behalve

alles met uitzondering van
Je krijgt van mij alles behalve het horloge.

allesbehalve

helemaal niet
Hij is allesbehalve vriendelijk.

Soms zijn beide notaties te verdedigen, omdat beide betekenissen mogelijk zijn. Vergelijk:

• Dwaze vaders zijn alles behalve dwaas.
• Dwaze vaders zijn allesbehalve dwaas.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

De betekenis van het woord is 'gelijkheid van beginmedeklinkers' (wij weten wel wat wij willen). De spelling met twee t's is wellicht ontstaan onder invloed van het woord letter. De spelling met één t is nu gebruikelijker. Vergeet niet de tweede l.

Er zijn meer woordparen waarbij een klein verschil in spelling geen betekenisverschil geeft. Voor een overzicht van deze woordparen kijkt u bij aambeeld / aanbeeld.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling en stijl.

De woorden almaar en alsmaar zijn spellingvarianten met een klein stijlverschil. Almaar klinkt wat deftiger dan alsmaar, misschien doordat het vooral in schrijftaal voorkomt. Waar komt de s vandaan? De s in alsmaar lijkt een tussen-s, maar is het niet. Het gaat hier namelijk om het woordje als dat aan het Jiddisch is ontleend, en daarin 'steeds' betekent.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl.

als

voorwaarde, tijd (minder formeel)
Ik kan morgen langskomen als het u schikt.

 
indien

voorwaarde (schrijftaal)
Wij kunnen elkaar morgen ontmoeten indien dit gewenst is.

wanneer

tijd, voorwaarde (meer formeel)
Ik kan morgen langskomen wanneer het u schikt.

De drie woorden geven een voorwaarde aan, maar wel in verschillende stijlen. Bij wanneer speelt soms het tijdsaspect iets meer een rol: op het moment dat het u schikt. En bij als is de voorwaarde soms belangrijker: op voorwaarde dat het u schikt. Soms kan dat ook nog gebruikt worden voor deze drie synoniemen: het is voor iedereen beter als, indien, wanneer, dat er snel een besluit valt.

Er is een betekenisverschil.

als ook

indien ook, wanneer ook
Piet gaat mee als ook Marie meegaat.

alsook

en ook
Zowel Piet alsook Marie gaat mee.

In de betekenis en ook horen we één hoofdklemtoon: alsóók.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl.

alvorens

voordat (heel formeel)
U bent genoodzaakt eerst punten in te wisselen alvorens u verder kunt sparen.

voordat

eerder dan
U moet eerst punten inwisselen voordat u verder kunt sparen.

Na alvorens kan ook het hele werkwoord komen: alvorens verder te sparen. Mocht u meer variatie willen: voor u verder kunt sparen. En ook heel formeel: vooraleer u verder kunt sparen.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl.

Sommige beroepsaanduidingen hebben een meervoud op -lieden en op -lui. Beide vormen zijn goed. Wel is er stijlverschil. De vorm met -lui doet wat ouderwets aan, maar ook de vorm met -lieden is al wat verouderd; ambachtsmannen (en ambachtsvrouwen) is meer hedendaags. Andere woorden met een meervoud op -lieden en -lui:

• kooplieden / kooplui
• stuurlieden / stuurlui
• zakenlieden / zakenlui