Het woord zaadbank heeft een ruimere betekenis dan zadenbank.

zaadbank

bodemlaag met zaden, spermadonorbank, zadenbank

Ook in het westelijk Waddengebied zijn nieuwe zaadbanken met jonge mosselen te vinden.

Pas jaren later begreep ik dat hij veel kinderen ‘op zijn naam’ had staan als donor van een zaadbank.

zadenbank

opslagplaats voor zaden

In de zadenbank op Spitsbergen liggen miljoenen zaden ijskoud, droog en donker opgeslagen.

Het zou handiger zijn wanneer die opslagplaats voor zaden alleen zadenbank zou heten. Maar taalgebruikers hebben anders beslist. De zadenbank op Spitsbergen wordt ook zaadbank genoemd.

Zijn er soortgelijke gevallen met betekenisverschil? Nee, niet bij artikelregister en artikelenregister. In beide gevallen gaat het om een register op artikelen. En ook (nog?) niet bij moleculenstructuur en molecuulstructuur, hoewel je bij molecuulstructuur toch eerder denkt aan de structuur binnen één molecuul en bij moleculenstructuur eerder aan een structuur bestaande uit moleculen.

Ook het paar kaarthouder-kaartenhouder wordt met belangstelling gevolgd. Een kaarthouder is bedoeld voor één pasje of voor (fiets)kaarten. Een kaarthouder is ook een persoon op wiens naam een betaalkaart staat geregistreerd. Maar bij een kaartenhouder denk je nooit aan pasjes? Ja, toch wel. Hoe noemt u een houder waar meer pasjes in kunnen? Altijd in beweging, onze taal.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl.

Sommige beroepsaanduidingen hebben een meervoud op -lieden en op -lui. Beide vormen zijn goed. Wel is er stijlverschil. De vorm met -lui doet wat ouderwets aan, maar ook de vorm met -lieden is al wat verouderd; zakenmannen en -vrouwen is meer hedendaags.

Voor andere woorden met een meervoud op -lieden en -lui kijkt u bij ambachtslieden / ambachtslui.

Er is een betekenisverschil.

zedelijk

volgens de (goede) zeden
Bij de beoordeling van zedelijk geweld worden bepaalde omstandigheden meegewogen.

zedig

wat zedelijk geoorloofd is, ingetogen
Let op, zorg bij bezoek aan deze kerk voor een zedige lichaamsbedekking.

Het woord zede betekent 'manier van doen, gewoonte'. Je kunt dus niet zeggen: met een zedelijke oogopslag. En een bewijs van zedelijk gedrag betekent niet dat het gedrag zedig is.

De betekenisvariatie bij woorden op -elijk en -ig is bijzonder grillig. Zie ook wettelijk / wettig. Zie voor onzedig / zedeloos: -loos / on-.

Er is een betekenisverschil.

zei

verleden tijd van zeggen
Zei zij nu dat de winkel al dicht was?

zij

persoonlijk voornaamwoord enkelvoud vrouwelijk en meervoud; aanvoegende wijs van zijn
Het zij zo, zei zij.

De variatie ei-ij kent meer woordparen. Voor andere struikelblokken kijkt u bij bereiden / berijden.

Er is een klein betekenisverschil.

zeuren om

klagen omdat je iets graag wilt hebben
De kinderen zeuren al uren om een ijsje.

zeuren over

klagen omdat je iets liever anders ziet
Hij zeurt altijd over zijn te lage salaris.

Er is geen betekenisverschil, wel een verschil in gebruik.

zich zelf

als zelf sterk de nadruk krijgt
Twee dagen na de operatie, en hij wast zich zelf!

zichzelf

zonder speciale nadruk
Als de kapper alle mannen van het dorp scheert die zichzelf niet scheren, scheert hij dan ook zichzelf?

Combinaties met zelf en zelfde worden aaneengeschreven: eenzelfde, diezelfde, hemzelf, zijzelf. Alleen bij sterke nadruk zet u een spatie. Wat is een sterke nadruk? Ach, dat kunt u zelf wel nagaan.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen wel iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

Er is een klein betekenisverschil.

zicht

afstand waarvandaan je een object kunt zien (vanuit de spreker gedacht)
Het zicht was minder dan zestig meter.

zichtbaarheid

afstand waarvandaan een object zichtbaar is (vanuit het object gedacht)
De norm voor de zichtbaarheid van de landingsbaan wordt gesteld op 300 meter.

Er is een betekenisverschil.

zinloos

zonder zin, zonder nut
Volgens mij zijn dat jongeren die gewoon zin hebben in zinloos geweld.

zinneloos

zonder zinnen, redeloos
Hij ontstak in een zinneloze woede.

Voor meer woordparen waarbij een e tot een betekenisverschil kan leiden, kijkt u bij bandeloos / bandloos.

Er is een betekenisverschil.

zo juist

op die manier goed
Ik weet niet of het zo juist is.

zojuist

net, zo-even
Het is zojuist begonnen.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

Er is een betekenisverschil.

zo lang

gaat over lengte of tijdsduur
Het duurde zo lang, dat ik maar ben weggegaan.

zolang

gedurende de tijd dat
Zolang jij zo vervelend doet, ga ik niet mee.

De combinatie zolang, zonder spatie, is een voegwoord dat een bijzin inleidt.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

Er is een betekenisverschil.

zo maar

binnen korte tijd plus 'maar'

Ga jij zo maar weg; ik red me straks wel.

zomaar

zonder aanleiding
Ga jij zomaar weg, zonder iets te zeggen?

De combinatie zomaar, zonder spatie, drukt verbazing uit.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

Er is een betekenisverschil.

zo min

(mogelijk) zo weinig (mogelijk)
Gelieve zo min mogelijk lawaai te maken.

zomin

evenmin
Hij kan het net zomin als zijn broer.

De combinatie zomin, zonder spatie, wijst op een vergelijking.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

Er is geen betekenisverschil.

zo min mogelijk

zo weinig mogelijk
Ik probeer met de kerstdagen zo min mogelijk te eten.

zo weinig

mogelijk zo min mogelijk
Gebruik uw arm de komende dagen zo weinig mogelijk.

De uitdrukkingen verschillen niet in betekenis. Men kan eventueel onderscheid maken voor het verschil in richting. Min komt van minder; de richting is dan van veel naar weinig. In het eerste voorbeeld: van veel eten naar minder eten.

Weinig is neutraler en kan ook gaan van niets naar een beetje. In het tweede voorbeeld: liever helemaal niet bewegen, maar als het toch moet, dan zo weinig mogelijk. Dit onderscheid is echter vaak niet relevant.

Er is een betekenisverschil.

zo nodig

heel nodig; indien nodig
Hij moest weer zo nodig naar het toilet.
Zo nodig wordt er geweld gebruikt.

zonodig

zoals altijd
Hij moest weer zonodig grappig doen.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

Er is een betekenisverschil.

zo veel

tegenovergestelde van 'zo weinig'

Waarom zouden er zo veel afmeldingen zijn?
Je moet zo veel mogelijk proberen rust te nemen.
De directeur verdient drie keer zo veel als de secretaresse.

zoveel

overige gevallen
Zoveel hoofden, zoveel zinnen.

Bij zoveel zonder spatie gaat het vaak om een niet nader te bepalen hoeveelheid of om een graadaanduiding. Het onderscheid blijft lastig. Want ook zoveel hoofden kun je zien als het tegenovergestelde van zo weinig hoofden. En in zo veel mógelijk verdwijnt met de nadruk op mogelijk de tegenovergestelde betekenis van zo weinig mogelijk.

Soms helpt de volgende vuistregel: schrijf een spatie als beide woorden evenzoveel klemtoon krijgen; schrijf aaneen als zo of veel alle klemtoon naar zich toetrekt. Vergelijk:

• Ik heb niet zo veel op met die jongen. (twee keer kleine klemtoon)
• Dit kost zestien euro zoveel. (zo extra klemtoon, veel geen klemtoon)
• Ach, je kunt wel zoveel willen. (zo geen klemtoon, veel extra klemtoon)

Maar de volgende voorbeelden bewijzen dat de regel lang niet altijd opgaat:

• Ik wil liever spreken over het zoveel grotere onrecht dat elders geschiedt. (zo en veel beide weinig klemtoon)
• Heb je er echt zó veel last van? (zo extra klemtoon, veel heel weinig klemtoon)

En de volgende drie voorbeelden zijn evenzovele bewijzen van het feit dat de klemtoonregel maar een gebrekkige vuistregel is.

• Dat is zoveel als niets.
• Hij bedoelde zoveel als ...
• Zoveel te beter.

Want in deze voorbeelden hebben zo én veel steeds een kleine klemtoon. Mocht uw collega toch een spatie schrijven waar u het liever niet doet, bedenk dan dat het beter is om niet op alle subtiele verschillen de klemtoon te leggen.

Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

Er is een betekenisverschil.

zo ver

gaat over afstand
Lag het hotel inderdaad zo ver van het strand?

zover

tot een bepaald punt; klaar
Water, water, zover het oog reikt!
Het is zover, kom.

Als het accent op ver ligt, staat ver los van zo. Vergelijk: Plaats die asbak zo ver mogelijk uit mijn buurt, maar: Verwijder voor zover mogelijk de oude laklaag.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

Er is geen betekenisverschil, maar soms wel een subtiel verschil in ‘focus’.

zoeken

proberen te vinden

Gek, altijd als ik iets zoek, vind ik het op de laatste plek waar ik kijk.

zoeken naar

proberen te vinden

Hij was zo verbijsterd dat hij moest zoeken naar woorden.

In veel gevallen maakt het weinig uit of het voorzetsel naar erbij staat of niet. Maar toch licht er een interessant verschil op. Helaas begreep ik dat nog niet goed toen ik een paar jaar geleden het paar kiezen / kiezen voor behandelde. Daar staat iets over het onderscheid abstract-concreet dat bij nader inzien weinig hout snijdt. Excuus daarvoor. Hier een nieuwe poging met ook andere werkwoorden die al dan niet een voorzetsel bij zich hebben, dus of een lijdend voorwerp (zonder voorzetsel) of een voorzetselvoorwerp. Eerst genieten. Daar is het verschil heel duidelijk.

1a Zij genieten de maaltijd in het hotel.
1b Zij genieten van de maaltijd in het hotel.

Het voorzetsel van in 1b geeft in zeker zin ook de oorzaak aan. Waardoor genieten zij? Door de maaltijd. Zo wordt genieten van inderdaad iets concreter dan genieten in 1a, dat meer de algemene betekenis ‘gebruiken’ heeft. Maar beter lijkt het om de verklaring te zoeken in de extra focus die wordt opgeroepen door het voorzetsel. Vergelijk de volgende zinnen:

2a Hij vertelt een verhaal dat wij al eerder gehoord hebben.
2b Hij vertelt over een verhaal dat wij al eerder gehoord hebben.

Het lijkt net of het voorzetsel oproept dat er meer details bij gaan komen. In 2a gaat het over het verhaal, als geheel. In 2b gaat het er juist om dat er nog iets over verteld wordt. Dit ‘oproepen van details’ noem ik bij gebrek aan beter ‘focus’. Een focus kan ook een andere inhoud hebben dan details. Kijk maar naar het volgende zinspaar.

3a Zij begint een nieuwe zaak in een andere stad.
3b Zij begint met een nieuwe zaak in een andere stad.

Wat doet het voorzetsel met hier? Er komen geen extra details. Maar de beschrijving suggereert wel meer het proces, en dat zou je ook kunnen zien als extra focus. Terug naar zoeken. Is er een zinspaar dat het verschil in focus – het oproepen van extra details of een proces – kan illustreren? Misschien dit paar.

4a Ik zoek een man.
4b Ik zoek naar een man.

In 4a gaat het om eerder om een man in het algemeen, geen specifieke man. In 4b wordt veel meer het beeld van een specifieke man opgeroepen: een man die ... Vandaar mijn voorstel om het voorzetsel te zien als focusaanduider, waardoor de lezer eerder nadere informatie mag verwachten (details, het proces, of misschien nog iets anders).

Maar nogmaals, in de meeste gevallen maakt het voorzetsel geen verschil. Vergelijk bijvoorbeeld:

5a Piet heeft het Marie beloofd.
5b Piet heeft het aan Marie beloofd.

Er zijn taalonderzoekers geweest die iets hebben willen afleiden uit het feit dat in 5a Pieten Marie in de zin iets dichter bij elkaar staan en dus intiemer zijn dan in 5b. Maar dat valt toch lastig te bewijzen.

En dan nog dit. Soms zijn er ook combinaties met een heel bijzondere betekenis. Neem weer zoeken. Wat is de relatie tussen zoeken en zoeken achter (niet het schuurtje, maar iemand)? In Dat had ik nooit achter hem gezocht gaat het niet om de betekenis ‘proberen te vinden’ maar ‘denken te vinden’ of ‘verwachten’. Mocht u andere gevallen tegenkomen van werkwoorden die al dan niet een voorzetsel bij zich hebben, dan houd ik mij aanbevolen.

Het ene woord heeft een ruimere betekenis dan het andere.

zoel

aangenaam warm, drukkend warm
Een zoel zacht windje doet de voorjaarsbladeren licht bewegen.

zwoel

aangenaam warm, drukkend warm; zinnelijk, erotisch
Op een zwoele augustusavond keek zij mij aan met een blik die overeenkwam met de weersgesteldheid.

Er zijn meer woorden met een sisklank die een variant met w kennen, vergelijk het Engelse sweet met het Nederlandse zoet. Overigens komt zoel veel minder voor. Het zou handig zijn wanneer er onderscheid gemaakt werd tussen aangenaam warm (zoel) en drukkend, onaangenaam warm (zwoel). Maar we krijgen dan een probleem met de zwoele blik, want is die nu aangenaam of onaangenaam?

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in gebruik.

zogeheten

die naam dragend
Behoren de zogeheten 'intermediaire kosten' ook tot het salaris?

zogenaamd

zogeheten, ten onrechte zo genoemd
Gisteren kreeg ik alweer zogenaamd een mail van mijn bank.

zogenoemd

zogeheten
In dit onderzoek is een zogenoemd dienstmodel gebruikt.

De drie woorden betekenen hetzelfde. Zogenaamd heeft ook de betekenis 'ten onrechte zo genoemd'. Men kan daarom beter zogeheten of zogenoemd gebruiken wanneer met zogenaamd 'die naam dragend' wordt bedoeld.

Er is geen betekenisverschil.

Sommige woorden hebben een meervoud op -en en op -s. Doorgaans is er geen betekenisverschil, wel kan er een stijlverschil zijn. Voor meer van deze woordparen kijkt u bij aardappelen / aardappels.

In sommige gevallen is er wel verschil in betekenis, zoals bij portieren / portiers. Voor meer voorbeelden daarvan kijkt u bij curatoren / curators.

Er is geen betekenisverschil.

Sommige woorden hebben een meervoud op -en en op -s. Doorgaans is er geen betekenisverschil, wel kan er een stijlverschil zijn. Voor meer van deze woordparen kijkt u bij aardappelen / aardappels.

In sommige gevallen is er wel verschil in betekenis, zoals bij portieren / portiers. Voor meer voorbeelden daarvan kijkt u bij curatoren / curators.

De woorden verschillen niet in betekenis, maar wel in stijl.

zooitje

ordeloze hoeveelheid, rommel

Noem je dat een interim-manager? Hij heeft er een zooitje van gemaakt!

zootje

ordeloze hoeveelheid, boeltje

De bemanning klimt aan wal. Plunjezakken over de schouder, een blik met een zootje haring in de hand.

Beide vormen komen van een oud woord zode, dat ‘kooksel’ betekent. Het is verwant aan het woord ‘zieden’, dat we nu nog tegenkomen in een ‘ziedende’ storm. Een zode – niet de grasmat hè – is eigenlijk de hoeveelheid eten die je tegelijk kookt, bijvoorbeeld een zootje paling. En dat bruisen bij het koken zou dan wijzen op het ongeordende en het ordeloze van die hoeveelheid.

Hoe komen we aan deze vormen zonder d en met i? We kunnen het ons als volgt voorstellen. Als je zo’n woord gaat verkleinen, wordt zodetje toch wel lastig; vandaar dat de d overging in een i, (zooitje). Dat gebeurt trouwens wel vaker tussen de lange oo en de e; vergelijk rode en rooie. En in zooitje bleek die i niet meer nuttig, vandaar zootje. Misschien is uit zooitje ook wel de vorm zooi ontstaan, om een grotere ongeordende hoeveelheid te benadrukken. De Vlamingen kennen overigens zooi in een heerlijk ‘kooksel’, de soep waterzooi.

Maar willen wij dat wel in onze taal, twee vormen met dezelfde betekenis? Dan maar verschil in stijl onderzoeken. En ja, er daagt misschien iets. Beantwoord u de volgende vragen maar eens voor u verder leest. Welk woord is platter, zooitje of zootje? Welk woord is negatiever, zootje of zooitje? Er zijn mensen die in beide gevallen antwoorden met zooitje. Misschien is dit wel hetzelfde onderscheid als tussen ‘rode’ en ‘rooie’, de i maakt de vorm wat volkser. En met enige goede wil zien we het negatieve van die i dan nog versterkt in rotzooi. Overigens is een zooitje ongeregeld eigenlijk een pleonasme; het ‘ongeregelde’ zit al in zooi. En puinzooi is een treffende, emotievolle contaminatie van ‘puinhoop’ en ‘rotzooi’.

Wat een informatie over deze ‘facultatieve’ i! En er is nog zoveel meer over te vertellen! Als u nog even hebt. Hoe noemt u een klein stukje stro of een kleine vlo? Schrijft u het eens zonder de letter -i- te gebruiken. Er is een spellingregel die zegt dat een klinker in open lettergreep niet wordt verdubbeld, la – lade. Maar voor -tje kun je dan die lange klinker als korte lezen: stro – strotje, vlo – vlotje. Vandaar nu daar wel een dubbele oo: strootje, vlootje. Maar je kunt het ook anders oplossen: zorg dat de o niet in open lettergreep staat, en plak er een i achter die je als j uitspreekt: strooitje. Bij vlooitje kun je dan ook nog mooi onderscheid maken met het vlootje van de boter. En bij vlooien is de i een overgangs-j tussen o en e. Wat ontzettend aardig van u om tot zover te lezen. U hebt echt een i-interesse. Dank u wel.

Er is een betekenisverschil.

zorgeloos

zonder zorgen
Ik voorzie een zorgeloze toekomst voor jou.

zorgloos

zonder verzorging
Dit kabinet stevent af op een zorgloze participatiesamenleving.

Voor meer woordparen waarbij een e tot een betekenisverschil kan leiden, kijkt u bij bandeloos / bandloos.

Er is een betekenisverschil.

zouteloos

flauw
Wat een zouteloos grapje!

zoutloos

zonder zout
Hij moet zoutloos eten.

Voor meer woordparen waarbij een e tot een betekenisverschil kan leiden, kijkt u bij bandeloos / bandloos.

Er is een betekenisverschil.

zuinig met

met iets wat je verbruikt (opdat het langzaam opgaat)
Hij is heel zuinig met inschenken.

zuinig op

op iets wat je gebruikt (opdat het zo min mogelijk slijt)
Hij is zuinig op zijn nieuwe schoenen.

Zie ook gebruiken / verbruiken.