Dit Verwarwoordenboek is eigenlijk een ontwarwoordenboek. Het gaat om woordparen met een onduidelijk betekenisverschil, zoals afgunst / jaloezie en bloot / naakt. Om woorden met stijlverschil, zoals keuzen / keuzes en kooplieden / kooplui. En om woorden die niet echt verschillen: direct / gelijk / meteen. Het gaat om voorzetsels: gek op, gek met, gek van. Uiteraard gaat het ook om klassiekers als hun / hen, en spellingkwesties als friet / frites en tenslotte of ten slotte.
U kunt hier kiezen uit drie tekstjes vooraf: een taalfilosofische inleiding, een ‘creationistische’ beschouwing en een voorwoord. Nee, over het verschil tussen een inleiding en een voorwoord heb ik nooit een vraag gehad.
Er is een betekenisverschil.
dezer dagen
nu, onlangs
Alle molens staan dezer dagen in de zogeheten rouwstand, vanwege het overlijden van de dijkgraaf.
een dezer dagen
binnenkort
Als het goed is, krijg ik een dezer dagen bericht.
Soms wordt het onderscheid tussen 'onlangs' en 'binnenkort' ook gehanteerd bij eerdaags / eerstdaags. Maar eerdaags geldt als verkorte vorm van eerstdaags. Gebruik voor eerdaags dus liever enige dagen geleden of onlangs.
De woorden worden door elkaar gebruikt, maar er is soms een klein betekenisverschil.
niet-open, waar niets in / bij / door kan
Hebben we de ramen wel dichtgedaan?
Veel winkels zijn hier tot 13.00 uur dicht.
niet-geopend, op slot
Hij is zo gesloten als een oester.
Veel winkels zijn hier gesloten, vandaar die nep-etalages.
Je zou kunnen zeggen dat gesloten vaak iets definitiever is dan dicht. Misschien komt dat doordat hier het werkwoord ‘sluiten’ wordt opgeroepen. Natuurlijk kan men van een winkel die dicht is ook zeggen dat die gesloten is, vooral als je merkt dat je je in de openingstijden hebt vergist. Maar toch kan het soms handig zijn om het verschil te maken tussen een definitieve sluiting (gesloten) en het dicht zijn buiten de openingstijden. Beide woorden in één zin? De deur zat wel dicht, maar was die ook gesloten? Dat schijnt bij sommige inbraakverzekeringen wel degelijk iets uit te maken.
In de uitleg zijn de woorden open en geopend gebruikt. Daarom nu direct ook maar het woordpaar open – geopend. Ja, ook hier eenzelfde soort verschil in sterkte, omdat bij geopend het werkwoord ‘openen’ wordt opgeroepen. Bij open gaat het om ‘niet-dicht’, maar geopend is eerder iets na een handeling van ‘openen’. Vergelijk:
Het restaurant is weer open. (na een vals bomalarm)
Het restaurant is weer geopend. (met een nieuwe formule)
Er is geen betekenisverschil, wel een klein verschil in gebruik.
dienen
moeten
U dient tijdig een afspraak te maken.
moeten
dienen
U moet tijdig een afspraak maken.
De woorden dienen en moeten zijn synoniem. Ze worden door elkaar gebruikt, en soms ook ter afwisseling: U dient zich een dag van tevoren aan te melden voor groepskorting. U moet dan wel direct het precieze aantal opgeven.
Toch is er een klein verschil in gebruik. Dienen is vaak iets minder dwingend, iets zachter, iets meer ambtelijk ook. Het wordt eerder geassocieerd met regels waaraan voldaan moet worden. Moeten is iets alledaagser en vaak ook iets directer. Wellicht horen we daarom op perrons: Reizigers moeten rekening houden met enige vertraging en niet Reizigers dienen rekening te houden met enige vertraging.
En, dienen en moeten hebben ook nog andere betekenissen: Wat moet je hebben? Sorry, waarmee kan ik u dienen? Kijkt u verder of een woordenboek u van advies kan dienen. Nou ja, dat moet u zelf ook maar weten.
Er is een klein betekenisverschil.
dieptepunt
laag (ste) punt (doorgaans negatief)
De Amsterdamse effectenbeurs heeft vrijdag een nieuw dieptepunt bereikt.
laagterecord
laagste punt (niet per se negatief)
In 2007 hadden de Eurolanden een begrotingstekort van 0,6%, een historisch laagterecord.
Meestal zijn de betekenissen uitwisselbaar. En soms is laagterecord een handig synoniem: de bedrijvigheid van de industrie is op een nieuw dieptepunt beland: de index staat nu twee punten onder het vorige laagterecord.
Er is geen betekenisverschil.
dikwijls
veelvuldig, herhaaldelijk
Dikwijls is niet vaker dan vaak.
vaak
veelvuldig, herhaaldelijk
Vaak ziek leidt dikwijls tot lang ziek.
Sommigen vinden dikwijls wat verouderd klinken, en vermijden het woord om die reden. En er zijn gevallen waarin je zou kunnen denken dat dikwijls meer op de tijdstippen slaat (op veel momenten) en vaak meer op het aantal keren (vele malen). Maar onze taal kent ook woordparen zonder betekenisverschil, en die woorden blijven vaak bestaan wanneer ze dikwijls voorkomen.
Er is geen betekenisverschil.
direct
dadelijk, onmiddellijk, terstond
U kunt direct beginnen en gelijk ook scholing krijgen.
gelijk
dadelijk, onmiddellijk, terstond, op dezelfde tijd
De wedstrijd begon gelijk goed; meteen een rode kaart en direct daarna een doelpunt.
meteen
dadelijk, onmiddellijk, terstond
U krijgt meteen 1000 rentepunten die u direct kunt gebruiken in de webshop.
Het woord gelijk is ook weleens weggezet als germanisme (gleich), maar die taalcritici hebben geen gelijk. De woorden zijn synoniem en betekenen 'zonder tijdsverloop aansluitend'. Wel is gelijk iets informeler, en in Vlaanderen minder gebruikelijk. Het woord direct heeft nog een andere betekenis: 'rechtstreeks'. Daarom moet een secretaresse duidelijker zijn dan: U kunt de directeur direct spreken. Ook het woord gelijk kan door een andere betekenis verwarrend werken, zoals de dirigent merkte die vroeg: Zullen we gelijk beginnen?
En, is er verschil tussen Ik doe het dadelijk en Ik doe het onmiddellijk? Zeker. Onmiddellijk is 'zonder ook maar het geringste uitstel', dus ogenblikkelijk, of onverwijld. Maar bij dadelijk mag u nog heel even iets anders doen, als het maar gauw gebeurt. En terstond is iets ouderwetser en formeler, net als aanstonds, en past wel goed bij onverwijld. En dan spreken we verder maar niet over op staande voet of per ommegaande, want u hebt nu al elf synoniemen voor een tijdsaanduiding die nog iets korter is dan weldra of zeer binnenkort.
Er is geen betekenisverschil.
dissertatie
wetenschappelijke verhandeling ter verkrijging van de graad van doctor
Een dissertatie is tegenwoordig geen garantie meer voor een academische carrière.
proefschrift
wetenschappelijke verhandeling ter verkrijging van de graad van doctor
Vraag hier uw offerte voor het drukken van proefschrift of dissertatie.
De woorden betekenen precies hetzelfde: '(doctoraats)thesis'. Wel klinkt dissertatie door de Latijnse oorsprong iets plechtiger; proefschrift is nu gebruikelijker. Soms lees je academisch proefschrift. Dit was vroeger misschien nuttig omdat proefschrift toen ook de meer algemene betekenis had van 'als proef geschreven verhandeling'. Maar tegenwoordig wordt het woord vooral gebruikt voor een universitair proefschrift. Academisch proefschrift is nu een pleonasme, net zoals ronde cirkel of witte sneeuw.
Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl.
doch
tegenstelling (meer formeel)
Het beleid is streng doch rechtvaardig.
maar
tegenstelling
Er zijn prachtige oude en wat formele woorden om een tegenstelling uit te drukken: desniettegenstaande, niettemin, nochtans. Maar ik kies dan liever voor echter.
Een oude taalregel luidt dat je zinnen niet mag beginnen met maar (of en).Maar als de zin te lang wordt, is daar weinig op tegen.
Er is een betekenisverschil.
doctor
iemand die gepromoveerd is
Het is de vraag of dr. Vogel wel een doctorstitel had.
dokter
arts
Hoe dan ook, dr. Vogel werd bekend met zijn boek De kleine dokter.
Beide woorden in één zin: Als je promoveert in de geneeskunde word je als dokter doctor.
Er is een klein betekenisverschil.
de doek
stuk geweven stof voor een bepaald gebruik
Van deze katoenen doek maken we een kussensloop.
het doek
geweven stof; schilderdoek; zeildoek
Hij zette met enkele ruige streken een portret op het doek.
Bij een aantal woorden geeft het lidwoord betekenisverschil. Voor andere min of meer bekende voorbeelden kijkt u bij de blik / het blik.
Er is geen betekenisverschil.
doenbaar
uitvoerbaar, mogelijk
Ik heb maanden met die pijn rondgelopen. Het was lastig, maar doenbaar.
is te doen
uitvoerbaar
Het was een lange rit, maar het was te doen.
Een klein verschil kan zijn dat doenbaar soms de iets algemenere strekking heeft van 'mogelijk'.
De woorden verschillen niet in hun kernbetekenis. Wel is er door bijbetekenissen soms verschil in gebruik.
niet glanzend, gedempt, futloos
Haar ogen stonden zo dof.
Doe aluminiumfolie met de doffe kant naar buiten als het om warm houden gaat.
niet glanzend, krachteloos (‘afgemat’)
Haar ogen stonden zo mat.
Doe aluminiumfolie met de matte kant naar binnen als het om koel houden gaat.
Oorspronkelijk betekende dof ‘gevoelloos’. Het woord is verwant aan ‘doof’ (geen gevoel voor geluid). Het woord mat betekent eerder een verlies aan energie. Daarom zou je in de volgende zin eerder mat dan dof verwachten: De woorden kwamen dof over haar lippen.
En, zou u mat in de volgende zinnen vervangen door dof?
De verf is door de jaren heen mat geworden.
Met een matte dreun viel de enorme eik op het asfalt.
In de eerste zin zijn mat en dof beide mogelijk. Immers, dof betekent ook ‘niet glanzend’. Maar in de tweede zin is alleen maar doffe mogelijk, met de betekenis ‘gedempt’.
De woorden verschillen heel subtiel. Ook is onnozel ruimer in betekenis.
met weinig verstand, onwetend
onervaren, naïef-dom; heel klein
Het woord onnozel betekende vroeger ‘onschuldig’. In de kerken werd vroeger de moord op de kinderen van Bethlehem herdacht op de dag van de Onnozele Kinderen. Nu is de kernbetekenis ‘onervaren’: Toen ik uit huis ging, was ik nog een onnozele puber. De betekenis ‘onervaren’ speelt ook een beetje mee in de tweede betekenis ‘naïef-dom’. Onnozel is niet dom vanwege onwetendheid of gebrek aan verstand, maar vanwege gebrek aan ervaring. Dom ben je door gebrek aan verstand en kennis. Onnozel ben je door gebrek aan ‘kennis van de wereld’.
Er is geen betekenisverschil, maar wel een verschil in gebruik.
dom
onverstandig, kortzichtig
Wat dom van me om daar niet aan te denken. Dat was de oplossing.
stom
onverstandig, onzinnig; zonder spraak
Wat stom van me om daar niet aan te denken. Wat ben ik een oen!
Zijn alleen die drie aapjes blind, doof en stom?
De woorden dom en stom zijn grotendeels elkaars synoniem. Maar dom heeft eerder te maken met een gebrek aan inzicht (het verstand), en stom lijkt iets emotioneler (uiting van gevoel). Stom heeft ook de betekenis 'zonder spraak': Stom is niet dom.
Er is een betekenisverschil.
donateur
iemand die ondersteuning geeft in de vorm van geld
Op middeleeuwse schilderijen zien we soms ook de donateur afgebeeld.
donor
iemand die een deel van het eigen lichaam weggeeft (orgaan, bloed, enz.)
Zij staat ingeschreven als donor voor eiceldonatie aan een wensmoeder.
Zowel een donateur als een donor doet een donatie. En een donorland? Dat kan zowel de schenkende als de ontvangende partij van hulpgoederen zijn. Dat laatste geval — bekend uit de politiek — is zo prachtig onlogisch! Zo'n land geeft ons in ruil voor ontwikkelingshulp een goed gevoel.
Er is een betekenisverschil.
donatie
schenking van geld, of bloed en organen
Het blijkt dat mensen die zelf een orgaan willen doneren ook een hoger bedrag aan 'donatie goede doelen' besteden.
dotatie
vaste subsidie, toelage (in Vlaanderen); bruidsschat
Een voorwaarde voor de dotatie is dat u aan een urencriterium moet voldoen.
In Vlaanderen gaan geregeld stemmen op om de dotatie aan de koning te verlagen.
Er is geen betekenisverschil, wel een verschil in stijl.
doodgaan
overlijden
Dat was het jaar waarin mijn hond doodging.
sterven
overlijden, heengaan
De graankorrel moet sterven om vrucht te dragen.
Doodgaan en sterven betekenen beide dat het leven ten einde komt, maar sterven is iets formeler dan doodgaan. Doodgaan wordt eerder van dieren gezegd dan van mensen.
Er is een betekenisverschil.
dooien
ophouden met vriezen
Het kan vriezen en het kan dooien.
ontdooien
boven het vriespunt (laten) komen
Waarom zeggen we niet 'ontvriezen' in plaats van 'ontdooien'?
U kunt best ontvriezen gebruiken. Maar doe dat niet met het argument dat ontdooien eigenlijk 'invriezen' moet betekenen omdat ont- de betekenis 'verwijdering' heeft, zoals in ontbossen, ontdekken, onteigenen. Want ont- kan ook de betekenis 'beginnen te' hebben, zoals in ontbijten, ontbloten en ontbranden.
Er is geen betekenisverschil, wel een verschil in gebruik.
doolhof
labyrint
Mijn huwelijk is nog steeds zo als onze eerste ontmoetingsplaats: een glazen doolhof op een kermis.
labyrint
doolhof
Dit labyrint is een fysieke voorstelling van ieders spirituele weg.
Er wordt wel onderscheid gemaakt tussen een doolhof en een labyrint. In een doolhof is de weg minder belangrijk dan het doel, het vinden van de uitgang of het middelpunt met vaak een attractie. In een labyrint is het doel minder belangrijk dan de weg; als je het pad volgt, met alle verwarrende bochten, kom je vanzelf bij de uitgang.
Ook heeft labyrint vaker een meer filosofische bete kenis: de levensweg als labyrint. Vandaar dat we het leven liever als labyrint voorstellen dan als doolhof, waarin we maar wat ronddolen. Dit onderscheid heeft echter niet algemeen ingang gevonden.
O ja, de en het doolhof zijn beide juist. Er is wel verschil tussen de hof (de tuin) en het hof (onder meer 'binnenplaats' of 'plein', en ook 'koninklijke huishouding'). De doolhof lijkt iets juister, maar het doolhof komt veel vaker voor.
Er is een betekenisverschil.
door
door middel van, met (be)hulp van
Door via Parijs te vliegen konden we twee uur besparen.
via
langs, over
Geef voortaan uw meterstanden door via uw mobiel.
Soms wordt via ook gebruikt in de betekenis 'met (be)hulp van':
Zo krijgt via — via via, dus langs onduidelijke lijnen — een andere betekenis. Zo erg is dit niet: het is een mooie verkorting van met (be)hulp van of door middel van.
Er is geen betekenisverschil, de woorden zijn synoniem.
De eind-s en de tussen-s geven bij dagaanduidingen wel een heel klein verschil. Vergelijk hij komt donderdagavond (voor één keer) en hij komt donderdagsavonds (elke week).
Er is een klein betekenisverschil.
doordat
oorzaak
Slaapt u soms ook slecht doordat u vaak moet plassen?
omdat
reden, oorzaak
Het feest werd afgelast omdat de weersvoorspelling zo slecht was.
Een oude taalregel luidt: gebruik omdat voor een reden en doordat voor een oorzaak. Een reden geeft aan waarom iemand iets vindt of doet. Een oorzaak geeft een 'noodzakelijkheid' aan, iets wat onvermijdelijk of onontkoombaar is. Vergelijk de volgende voorbeelden:
Een reden is subjectief en een oorzaak objectief. Hetzelfde onderscheid wordt gemaakt bij daardoor / daarom. Bij een reden is de wil betrokken, zoals in de eerste voorbeeldzin. Bij een oorzaak gaat het om iets buiten de wil om, zoals in de derde zin (moet). Bij een reden hoort daarom, en bij een oorzaak daardoor.
In de eerste voorbeeldzin is de wil betrokken en kan men dus zeggen: daarom is mijn echtgenoot veel van huis. In de derde zin gaat het om een oorzaak, iets buiten de wil om, en is het daardoor. In een zin als de middelste wordt eigenlijk in het midden gelaten of het om een reden of een oorzaak gaat. Vaak is de grens tussen reden en oorzaak moeilijk te trekken. In die gevallen wordt omdat gebruikt.
De regel luidt nu: gebruik omdat voor reden (eerste voorbeeldzin) én wanneer geen speciaal onderscheid vereist is tussen reden en oorzaak (tweede zin). Gebruik doordat voor oorzaak (derde voorbeeldzin).
Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.
Tussen de r en de n is vaak een korte overgangsklank hoorbaar, net als tussen de l en de m. Al zijn mellek en fillem dan weer niet juist.
Er zijn meer woordparen waarbij een klein verschil in spelling geen betekenisverschil geeft. Voor een overzicht van deze woordparen kijkt u bij aambeeld / aanbeeld.
Er is een betekenisverschil.
diameter
grootste afstand tussen twee punten op een cirkel of bol (middellijn)
Deze munt heeft een diameter van 22 mm.
doorsnede
snijvlak dat ontstaat wanneer een object wordt doorgesneden (bijvoorbeeld een buis of een bloem)
De doorsnede van de bloem laat duidelijk de meeldraden en de stamper zien.
In niet-technisch taalgebruik worden de woorden door elkaar gebruikt. Maar strikt genomen is een diameter een lijn en een doorsnede een oppervlak. Beide woorden in één zin: De planeet Jupiter heeft aan de evenaar een doorsnede van 142.800 kilometer (de equatoriale diameter).
Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl.
Enkele woorden van Griekse of Latijnse herkomst kennen een klassiek meervoud én een Nederlands meervoud. De klassieke meervouden klinken iets deftiger. Voor meer woordparen met een klassiek en een Nederlands meervoud kijkt u bij bases / basissen.
In het blok 'Zoeken in de Schrijfwijzer' kun je een zoekterm intypen. Daarna klik je op Enter of op het vergrootglas.
Bij woordgroepen kun je ook zoeken door enkele aanhalingstekens te gebruiken. Bijv.: 'knip en plakwerk'. Je krijgt dan alleen de resultaten van de combinatie van deze woorden te zien, niet van de woorden afzonderlijk, in dit geval: 'knip-en-plakwerk'.
