Er is een betekenisverschil.

blijkbaar
zoals blijkt (in overeenstemming met de werkelijkheid)
Hij is er niet. Blijkbaar heeft hij onze afspraak verkeerd begrepen.

klaarblijkelijk
zoals duidelijk blijkt, evident, overduidelijk
Alleen bij klaarblijkelijk gevaar mag preventief worden opgetreden.

ogenschijnlijk
schijnbaar, naar het zich laat aanzien
De patiëntengroep bestond uit veertien ogenschijnlijk gezonde Turkse vrouwen.

schijnbaar
naar het schijnt (niet in overeenstemming met de werkelijkheid)
Hij is er niet. Dus hij heeft slechts schijnbaar belangstelling getoond.

Mocht u de woorden door elkaar halen, zelfs woordenboeken omschrijven schijnbaar als blijkbaar. Maar taalgebruikers met enig werkelijkheidszin weten hoe nuttig het onderscheid kan zijn: wel of niet in overeenstemming met de werkelijkheid.

Het woord klaarblijkelijk is net iets sterker dan blijkbaar.

Het woord ogenschijnlijk is net iets voorzichtiger dan schijnbaar, en kan ook de betekenis 'op het eerste gezicht' erbij krijgen. Vergelijk:

• Ogenschijnlijk kost het weinig energie, maar na tien minuten merk je hoe moe je wordt.
• Schijnbaar kost het weinig energie, maar de calorieverbruiksindex geeft iets anders aan.

Er is een betekenisverschil.

de blik
oogopslag
De blik die zij mij toewierp was misschien niet dodelijk, maar wel pijnlijk.

het blik
dun plaatstaal
Heb jij het blik doperwtjes al opengemaakt?

Er zijn woorden die zowel onzijdig zijn, dus een het-woord, als mannelijk of vrouwelijk, dus een de-woord. Meestal geeft dat geen betekenisverschil, zoals bij de of het aanrecht, deksel, matras. Maar bij een aantal woorden geeft het lidwoord wel betekenisverschil, zoals bij de en het blik. Enkele andere min of meer bekende voorbeelden zijn:

• de doek / het doek
• de genie / het genie
• de idee / het idee
• de kapitaal / het kapitaal
• de metaal / het metaal
• de portier / het portier
• de punt / het punt
• de stof / het stof
• de veer / het veer

Er zijn ook nog ingewikkeldere gevallen: een omslag van een boek heeft beide mogelijkheden (de en het), maar wanneer het weer omslaat, is alleen de goed. In een enkel geval ziet men een poging om via de / het betekenisverschil te creëren, bijvoorbeeld de tandem (de fiets) en het tandem (het duo), maar het is zeer de vraag of zo’n poging zal lukken.

Er is geen betekenisverschil, wel een verschil in stijl.

Voor het kledingstuk dat het bovenlichaam bedekt, bestaan in gesproken taal de vormen met en zonder eind-e. Vandaar beide vormen. Ook als woordenboeken alleen doorkijkblouse of overhemdblouse geven, zijn dus de vormen met bloes mogelijk.

Het uit het Frans stammende blouse is wel iets deftiger. Probeer maar eens via internet een stijlvolle bloes te kopen. U krijgt dan de vraag of u een stijlvolle blouse bedoelt. De prijs van een blouse heeft trouwens ook iets meer stijl.

Er is een betekenisverschil.

bloot

onbedekt, ontbloot
Nou moet hij ook eens met de billen bloot.

naakt

onbedekt, zonder kleding
Na het eten van de appel ontdekten Adam en Eva dat ze naakt waren.

Het verschil is heel subtiel. Bij bloot ligt het accent op afwezigheid van bedekking (die je wel zou verwachten); bloot is eigenlijk ontbloot. Bij naakt ligt het accent op iets dat bedekt kan worden. Bij bloot is er dus iets afgegaan en bij naakt zit er niets op of omheen. Daarom klinken de volgende woorden en uitdrukkingen ook zo vreemd:

• de blote waarheid
• op naakte voeten
• een blootmodel
• een naakte jurk
• blootschilderijen
• open en naakt
• blootstrand
• iets naakt leggen
• spierbloot
• graag de oren naakt, kapper

Het verschil komt mooi samen in de uitdrukking in zijn blote nakie: 'helemaal ontbloot', maar het moet weer worden bedekt. En bloot slaat dood is niet alleen een gezegde in een kinderspel: als alle bedekking weg is, is de spanning van de onthulling weg.

Daarom zijn blootfoto's vaak porno, maar kan naaktschilderen kunst zijn. O ja, er bestaat ook nog bloot eigendom. Dat is eigendom ontbloot van vruchtgebruik, bijvoorbeeld een eigen huis waar je zelf niet in mag wonen. Je bent dan dus een blote eigenaar.

Er is een betekenisverschil.

bodem

grondvlak
Een kruipruimte is de ruimte tussen de bodem en de onderkant van de beganegrondvloer.

grond

grondvlak (basis voor wat zich daarboven bevindt)
Zaaien in de koude grond doe je pas in april.

vloer

grondvlak van een ruimte
Vloerisolatie is beter dan bodemisolatie omdat er 's winters ook warmte uit de grond komt.

Door de verschillen in betekenis roepen de volgende zinnen ook verschillende ruimtelijke beelden op:

• Het koffertje viel op de bodem. (diep naar beneden)

• Het koffertje viel op de grond. (een plein, een kamer)

• Het koffertje viel op de vloer. (een kamer)

Er is een betekenisverschil.

boeket

bos bloemen
Hij was geen echtgenoot die wekelijks een boeketje meenam voor zijn vrouw.

bouquet

geur- en smaaksamenstelling van wijn en andere genotmiddelen; geur van parfum
Sigarenliefhebbers kunnen fijnzinnig spreken over verandering van het bouquet naarmate de sigaar kleiner wordt.

Boeket is de vernederlandsing van het Franse bouquet dat beide betekenissen heeft. Omdat bouquet niet is opgenomen in het Groene Boekje uit 2005 denken velen dat het boeket van de wijn ook goed is. En zo krijgt een spellingjury er weer een taakje bij.

Er is een betekenisverschil.

bokser

vuistvechter
De bokser ging al knock-out in de eerste ronde van de wedstrijd.

boxer

hondenras; boxer(short)
De lievelingshond van de jongen was een boxer.
Veel jongens dragen een boxer die boven hun broek te zien is.

Een boxer, de ruime herenonderbroek, was van oorsprong de ruim vallende korte broek die boksers, of op zijn Engels boxers, droegen. Dus nu dragen ook Nederlandse boksers boxers. En omdat een boxer ook een kleine autobus is, is de volgende zin ook voorstelbaar: Laatst zag ik een bokser in zijn boxer, samen met zijn trouwe boxer, achter het stuur van zijn boxer.

Er is een betekenisverschil.

bondsstaat

een staat met enigszins zelfstandige deelstaten
Duitsland, België en de VS zijn bondsstaten.

statenbond

een unie van nagenoeg zelfstandige staten
Nederland was in de Gouden Eeuw een statenbond; Zwitserland was dat vroeger ook, maar is nu een bondsstaat.

Een discutabel voorbeeld lijkt de Europese Unie.

Voor de liefhebber: het verschil loopt parallel met het verschil tussen federatie en confederatie. Een federatie of bondsstaat is een staat met deelstaten. Een confederatie of statenbond is een groep van geassocieerde, maar soevereine staten die bijvoorbeeld hun defensie of hun munt gezamenlijk hebben geregeld.

Er is betekenisverschil.

boodschappen doen

kopen van levensmiddelen

Als je boodschappen doet, wil je dan ook wat fruit meebrengen?

shoppen

winkelen, en ook recreatief rondkijken in winkels, op zoek gaan naar

Gisteravond al mijn tijd verdaan met shoppen op internet.

Ik ben nog even bij wat collega’s wezen shoppen voor creatieve ideeën.

winkelen

kopen van niet-levensmiddelen

Kleindochter winkelt met oma, en hoopt op een nieuw jurkje.

In het Engels heb je alleen maar het werkwoord to shop, maar onze taal kent wel drie woorden! Pardon, maar shoppen is toch Engels? Ja klopt, maar het is al eind achttiende eeuw naar onze taal komen overwaaien, en kreeg een eigen betekenis: recreatief winkelen. Dus, op de meubelboulevard op Pinkstermaandag kunt u winkelen of shoppen als u een tafeltje moet hebben of als u eens wilt zien wat er zo al te koop is. En als u aan het rondkijken bijzonder veel plezier beleeft, bent u zelfs aan het funshoppen.

Het criterium voor boodschappen doen lijkt heel duidelijk. Maar levensmiddelen blijft een wat vaag begrip. Je hebt ook kleding nodig; toch is dat geen levensmiddel. Laten we het er maar op houden dat het gaat om ‘alles wat je in een supermarkt kunt krijgen’, dus ook barbecueblokjes en kranten.

Er is een betekenisverschil.

brand

vernietigend vuur

Benzinetanks moeten, in verband met brandgevaar, leeg en ontlucht zijn.

vuur

verschijnsel waarbij een materiaal bij een bepaalde temperatuur in een reactie met zuurstof licht en warmte verspreidt

De brandweerinspectie heeft alle uniformen met de oude vuurgevaarlijk kraag laten vervangen door exemplaren die vervaardigd zijn van brandvertragende polyamide.

Met brand wordt het negatieve effect van vuur bedoeld. Daarom hebben we het niet over een vuurverzekering en spreken we niet over moord en vuur schreeuwen, gaan we ons niet de brand uit de sloffen lopen, en delen we niet mee Wij zijn nu uit het vuur. Dus Ik sta in brand is negatief? Ja, dat dacht u misschien. Wat wordt er dan vernietigd in de volgende liefdesdroom?

Zijn handen zijn overal, ik sta in brand, ik trek zijn hoofd naar me toe.

Taal blijft altijd onberekenbaar. Omdat brand negatief is, zou je naast De brand is geblust niet verwachten Het vuur is geblust. Toch kan dit omdat vuur ook het aspect gevaarlijk in zich draagt. Uitgedacht? Neem dan kampvuur en campingbrander. Al die kleine ondoorgrondelijkheden verwarren mij niet meer, maar zetten mij taalkundig in brand en vlam.

Er is een betekenisverschil.

brei

breien (breide, heeft gebreid)
Kijk, op die foto brei ik een trui.

brij

pap
Vroeger aten we vaak rijstebrij met bruine suiker en kaneel.

De uitdrukking om de hete brij heen draaien vind je op internet vaker met ei. Dit is ook niet verwonderlijk, want voordat officiële spellingregelingen van kracht werden, werd ook vaak hete brei gespeld. De spellingregelaars hebben echter in hun ondoorgrondelijke wijsheid wel stampei toegelaten naast stampij, maar niet brei naast brij.

De variatie ei-ij kent meer woordparen. Voor andere struikelblokken kijkt u bij bereiden / berijden.

Er is een klein betekenisverschil

brein

hersenen, bewustzijn, denkvermogen
De visie in het boek Wij zijn ons brein vind ik nogal beperkt.

hersenen

centraal gedeelte van het zenuwstelsel dat zich in de schedelholte bevindt
Kan een hersenschudding blijvend hersenletsel veroorzaken?

Brein betekent ook 'hersenen', maar duidt nu toch eerder op cognitieve vermogens, zoals in: Wie is het brein achter deze operatie? Vroeger had ook hersenen deze betekenis. Anders hadden we het wel over breinschimmen en breingymnastiek. O ja, en er is nog een ander meervoud van hersenen: Haal het niet in je hersens! Het meervoud met -s is iets minder deftig.

Voor meer voorbeelden van woorden met een meervoud op -en en op -s kijkt u bij aardappelen / aardappels.

Er is geen betekenisverschil.

Een bres is een gat in een verdedigingsmuur.

• Je kunt een persoon gaan beschermen door voor hem in de bres te springen.
• Je kunt een persoon blijven beschermen door voor hem op de bres te staan.

De uitdrukkingen worden overigens dikwijls door elkaar gehaald. Maar het zou overdreven zijn om in de bres staan als contaminatie af te keuren. Bres betekent immers 'gat', en je kunt heel goed in een gat staan. Maar op de bres springen is toch wat vreemd. Wie springt er nu op een gat?

Er is een betekenisverschil.

broos

breekbaar, vergankelijk
Hij sprak met broze stem over het zo broze geluk van hun veertigjarig huwelijk.

bros

breekbaar, gemakkelijk te kruimelen
Gietijzer heeft niet zo’n goeie treksterkte, omdat het nogal bros is.

fragiel

breekbaar, teer
Het vertrouwen van de ondernemers is nog niet geheel terug, het blijft fragiel.

We spreken niet van een fragiel beschuitje, maar wel van een fragiel meisjesgezicht. Chocola is niet broos, maar gezondheid wel. En het beschuitje is ook niet broos, maar bros, net als de brosse chocola.

Er is een betekenisverschil.

buigen 

krommen, voorover hellen met het bovenlichaam (ook uit eerbied)

De jonge officier boog als een knipmes en verliet het vertrek.

bukken 

diep voorover buigen met het bovenlichaam

Mijn rugklachten zijn verminderd nu ik bij het bukken ook de knieën buig.

Bij het bukken blijven de knieën vaak recht, maar dat is niet noodzakelijk. Want als u gebukt onder een laag poortje doorgaat, buigt u meestal ook uw knieën. Wanneer u naar Japan gaat, is het nuttig om te weten dat daar de diepte van het buigen een welomschreven betekenis heeft: met een lichte buiging begroet u iemand, iets dieper buigen betekent iemand bedanken, en nog dieper buigen staat voor een verontschuldiging.

Er zijn nog drie woorden waarin iets gebeurt met het hoofd en/of de knieën:

knielen 

zich op de knieën laten zakken

Niet elke kerkganger gaf gehoor aan het verzoek om te knielen voor gebed.

nijgen 

eerbiedig groeten met een lichte buiging van het hoofd en vaak een klein knikje in de knieën

Op de trappen van de Ridderzaal nijgen Koning en Koningin naar de vaandels van de verschillende legeronderdelen. 

hurken 

een zithouding aannemen met gebogen knieën en je billen vlak boven je hielen 

Hoe kun je nu rustig de krant lezen op die Franse toiletten waar je moet hurken! 

Verwar nijgen (neeg-genegen) niet met neigen (neigde-geneigd). Zie hierover het verwarpar nijgen / neigen. 

Intrigerend blijft hurken in op de hurken zitten. Waar zitten die hurken? Tot nu toe heeft niemand kunnen achterhalen welk deel van het menselijk lichaam wordt bedoeld. De hurken worden, samen met de lurven, gerekend tot de fictieve lichaamsdelen. In iemand bij de lurven grijpen kun je nog denken aan oren, schouders of de ‘vet-zwemband’ rond het middel. Maar hurken? Misschien het samenstel van achterkant bovenbeen en kuit wanneer ze in contact komen met elkaar?

De vijf woorden in één zin? Ja dat kan. 

De ballerina liep naar voren, neeg lichtjes haar hoofd met een kleine schouderbuigingnaar links, zette toen een knielende bukbeweging in waardoor ze even bijna op haar hurken zat; werkelijk een ravissante reverence! 

En wanneer doet de ballerina dat? Wanneer ze achter de coulissen van de bukmeester het teken krijgt om applaus te halen. Maar zo iemand zou ik dan toch liever aanduiden met buigmeester.

Er is een subtiel betekenisverschil.

buis 

langwerpig, hol, cilindrisch voorwerp, ‘het aanzicht van buiten’

Foto’s van verroeste gasbuizen dienden als bewijsstuk voor nalatigheid in onderhoud.

pijp 

langwerpig, hol, cilindrisch voorwerp, ‘wat er doorheen gaat’

Rusland gaat meer olie naar China exporteren via een nieuwe pijpleiding. 

Een buis en een pijp komen overeen in de betekenis ‘koker’, maar het verschil zit in het aspect ‘buitenkant-binnenkant’. Dat zie je ook aan de maataanduiding. Voor de dikte van een buis is de buitendiameter de maat, voor de pijp de binnendiameter. En de wand van een buis is vaak gladder en dunner. Het onderscheid ‘buiten-binnen’ zorgt er ook voor dat combinaties zoals de volgende vreemd klinken:

1. broeksbuis, kachelbuis, regenbuis 
2. beeldpijp, de pijp van Eustachius, reageerpijp, tunnelpijp

In de voorbeelden bij 1 gaat het eerder om wat er door zo’n ‘buis’ heengaat, de binnenkant. Daarom is het broekspijp, enz. In de voorbeelden onder 2 ligt het accent op de buitenkant of de totale omvang, inclusief de wand. Daarom is het beeldbuis, de buis van Eustachius, enz. En wat is een aannemelijke verklaring voor de naam de Pijp, een wijk in Amsterdam? Die wijk heet zo omdat het verkeer daar door nauwe straten moet; hier dus ook het accent op ‘wat er doorheen gaat’.

Het is zo’n mooi onderscheid: ‘buiten-binnen’. Maar toch valt er wel iets op af te dingen. Wanneer we spreken over de mode in broekspijpen bijvoorbeeld, bedoelen we toch de buitenkant of de vorm. En de buis van Eustachius kan toch verstopt raken? Het gaat dan echter om de binnenkant. Laten we het er maar op houden dat het taalgebruik altijd grilliger is dan welk onderscheid dan ook.

We hebben dus buis en pijp, voor ‘een weg in een holle ruimte’. Dat lijkt al wat overdadig. Maar onze taal kent nog minstens drie andere woorden, terwijl we toch best zouden kunnen leven met: gehoorpijp, darmpijp, liftpijp. Maar nee, onze taal trakteert ons ook nog op gehoorgang, darmkanaal en liftschacht. Dankjewel!

Een buis en een pijp zijn beide hol. En hoe heet dan een niet-holle buis of pijp? Daarvoor hebben we woorden als staaf en stang. Een staaf (van goud of banket) is doorgaans niet rond, maar een stang (van een fiets of een gewei) doorgaans wel. O ja, weer die rijkdom, we kennen ook nog roe(de) voor gordijntjes of traplopers of – ‘héél, héél vroeger – die twijgjes van de assistent van de Sint.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in combinatiemogelijkheden.

buitenlands

uit, van, in, voor het buitenland (bijvoeglijk naamwoord)
Deze universiteit heeft veel buitenlandse studenten uit China.

buitenslands

in het buitenland (bijwoord)
Deze universiteit streeft ernaar dat haar studenten ten minste één semester buitenslands studeren.

Dus, een buitenslands gediplomeerde kan een Nederlander zijn die zijn diploma in het buitenland heeft behaald, en die persoon heeft dan een buitenlands diploma.

De woorden verschillen in woordsoort en dus ook in gebruik. Buitenlands is een bijvoeglijk naamwoord en buitenslands een bijwoord. Het is dus ook een onderhands huurcontract en iets ondershands regelen. Hier volgen nog enkele bekende struikelblokken, de eerste variant is telkens het bijvoeglijk naamwoord, de tweede variant het bijwoord:

• onverwacht / onverwachts
• recent / recentelijk
• respectieve / respectievelijk
• tevergeefs / vergeefs

In dergelijke woordparen zijn woorden op -elijk bijwoord (recentelijk, respectievelijk). Daarom is het een herhaalde waarschuwing, maar iemand herhaaldelijk waarschuwen.

Er is een heel klein betekenisverschil.

burcht

extra versterkt kasteel
De Burcht van Praag is veel meer dan een kasteel. Hij bevat ook paleizen en een klooster.

kasteel

versterkt (middeleeuws) adellijk woonhuis
Tsjechië is beroemd om zijn prachtige burchten en kastelen.

Voor kasteel wordt ook slot gebruikt: het slot Loevestein. Het Franse woord voor kasteel, chateau, komt ook in het Nederlands voor, maar dan bedoelt men een wijnhuis of wijnkasteel.

Er is een betekenisverschil.

burgerlijke staat

iemands rechts- en handelingsbevoegdheid
Burgerlijke staat: geregistreerd partnerschap.

burgerlijke stand

afdeling in gemeentehuis met registers over geboorte, overlijden, huwelijk, enz.
Na de geboorte van een kind moet u daarvan aangifte doen bij de burgerlijke stand.

Voor burgerlijke staat wordt soms ook burgerlijke stand gebruikt. Meestal geeft dit geen verwarring, maar bij burgerlijke stand denkt men toch eerder aan een ambtelijke afdeling met registers waarin iemands burgerlijke staat beschreven staat.

En ja, u geeft uw kind aan bij de burgerlijke stand, alsof het nu al iets onbehoorlijks gedaan zou hebben. Trotse vaders geven hun kind liever op, maar het gaat hier om aangifte in een neutrale betekenis.